Fake news тіркесі тура мағынасында «жалған ақпарат» деген мағынаны береді. Соңғы 10 жылдың ішінде интернет беттерінде жалған ақпараттың таралуы жиілеп кетті. Әлемде күн сайын жалған ақпараттың сан түрі таралып жатады.
Әртүрлі елдер «жалған ақпараттың» біздің өмірімізге ену мәселесін құқықтық деңгейде қалай шешуге тырысып жатқанын қарастырып көрейік.
Қылмыстық заң арқылы жалған ақпарат мәселесінің алдын алу идеясын енгізуге және жүзеге асыруға әрекеттенген әлемдегі алғашқы елдердің бірі Малайзия болды. Ол елде 2018 жылғы 11 сәуірде жалған жаңалықтарға қарсы заң күшіне енді.
Малайзияның «Жалған ақпарат тарату» заңына сәйкес «жалған жаңалықтарға» журнал немесе газет мақаласы немесе телебағдарлама, бейне форматында толық немесе ішінара жалған болып табылатын кез келген жаңалықтарды, деректерді жатқызады.
Жарияланымға сәйкес заң шығарушылар мынаны түсінуді ұсынады:
(а) кез келген жазбаша басылым, сондай-ақ жазбаша басылымға ұқсас қасиеттері бар кез келген басқа да басылымдағы жалған ақпараты толық немесе ішінара көшіру;
(b) сандық, электронды құралдармен жасалған кез келген жарияланым, сондай-ақ осындай жарияланымдарды толық немесе ішінара көшіру.
Малайзияның жалған ақпараттарға қарсы заңы жалған жаңалықтарды тарату Малайзияның мүдделерін бұзатын немесе Малайзия азаматтарының құқықтарын қозғайтын болса қолданылады. Мемлекеттің осындай мүдделеріне қарсы келген адамды қылмыстық жауапкершілікке тартады.
Германия да тексерілмеген ақпаратты таратқаны үшін заңнамалық деңгейде санкциялар енгізген алғашқы елдердің қатарында.
2017 жылдың 30 маусымында әлеуметтік медианы қолдануды жақсарту үшін Net Enforcement Act (NetzDG) қабылданды. Оны Facebook заңы деп те атайды. Ол интернеттегі фейктермен, жала жабумен және өшпенділікпен күресуге бағытталған.
Атқарушылық заң 2018 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Ол 2 миллионнан астам тіркелген пайдаланушысы бар әлеуметтік желілерді олардың мазмұнын бақылайды. Бүгінгі таңда Германия үкіметі осындай 7 желіні таңдады: Facebook, YouTube, Instagram, Twitter, Google+, Pinterest және Soundcloud. Егер әлеуметтік желі шағымға жауап бермесе және мұндай жағдай оқшауланбаса, иесі компанияға 50 миллион еуроға дейін айыппұл салады.
Заң әлеуметтік желілердегі жалған ақпаратпен күресуге бағытталған. Бұл ретте әлеуметтік желілер «пайдаланушылар арасында мазмұн алмасу немесе оны жариялау үшін әзірленген интернет-платформаларды коммерциялық мақсатта пайдаланатын телекоммуникациялық қызметтерді жеткізушілер» ретінде танылады. Шағын әлеуметтік желілер реттеуге жатпайды, өйткені заңға сәйкес мұндай интернет-платформаның Германияда 2 миллионнан астам тіркелген пайдаланушысы болуы керек.
Заң журналистік немесе редакциялық мазмұндағы сайттарға, сондай-ақ жеке коммуникация алаңдары мен «нақты контентті» таратуға арналған платформаларға қолданылмайды. Осылайша, журналистік басылымдар, электронды пошта қызметтері, Telegram, сондай-ақ LinkedIn сияқты іскерлік байланыстарды табуға және орнатуға арналған әртүрлі интернет-ресурстарға түсініктемелер заңға жатпайды.
Заң заңсыз мазмұнға қатысты жаңа терминдерді анықтамайды. Ол Қылмыстық кодекстің қолданыстағы нормаларын әлеуметтік желілерге қолдану тәртібін белгілейді.
Манипуляцияға қарсы француз заңдары қалай жұмыс істейді? Француз тілінде жалған жаңалық үшін «infox» термині қолданылады. Ол «ақпарат» және «интоксикация» сөздерінен қысқартылып алынған. Францияда 2017 жылғы президенттік сайлауға орай өткен науқан кезінде жалған ақпарат көп тарағаннан кейін фейк жаңалықтармен күрес мәселесіне үлкен мән берілді.
Кейіннен, 2018 жылдың 22 желтоқсанында Франция ақпаратты манипуляциялауға қарсы заңдар қабылдады. Олар:
– Ақпаратты қолдан жасауға қарсы 2018 жылғы 22 желтоқсандағы № 2018-1202 Заңы.
– Ақпаратты манипуляциялауға қарсы 2018 жылғы 22 желтоқсандағы № 2018-1201 органикалық заңы.
Заңдар цифрлық дәуірдегі ақпараттық манипуляциямен күресуге және сайлау науқандары кезінде жалған жаңалықтардың таралуына жол бермеуге бағытталған. Олар сайлау үміткерлеріне сайлау кезеңінде даулы жаңалықтарды жою үшін сотқа шағымдануға мүмкіндік береді және Facebook және Twitter сияқты платформаларды демеушілік мазмұнның көзін ашуға көмектеседі.
2018 жылдың желтоқсанында қабылданған заңдармен қатар Францияда мыналар күшінде болды:
— 1881 жылғы 29 шілдедегі «Қоғамдық тыныштыққа» нұқсан келтіруі мүмкін жалған ақпарат таратқаны үшін жазалауды көздейтін «Баспасөз бостандығы туралы» Заң, сондай-ақ басылымда көрсетілген тұлғаға жауап беру құқығын белгілейді.
Заңда қоғамдық тыныштықты бұзуға әкеп соқтырған немесе осындай нәтижеге әкелуі мүмкін жалған, ойдан шығарылған және жалған хабарламаларды, сондай-ақ үшінші тұлғаларға жалған жіберілген хабарламаларды кез келген тәсілмен жосықсыз жариялау, тарату немесе көбейту 45 000 еуро айыппұлмен жазаланады деп көрсетілген.
Егер жалған ақпарат әскердің тәртібін немесе моральдық рухын әлсіретуге және ұлттың соғыс әрекетіне кедергі келтірсе, дәл осындай әрекеттері үшін 135 000 еуро көлемінде айыппұлмен жазаланады.
2017 жылдың маусым айында Филиппин Зиян келтіру үшін жалған ақпарат тарату және осыған ұқсас құқық бұзушылықтар туралы заң қабылдады. Заңда жалған ақпараттың анықтамасы белгіленген. Ол «дүрбелең, хаос, алауыздық, зорлық-зомбылық немесе өшпенділік тудыратын» ақпаратты, сондай-ақ адамды қорлау немесе беделін түсіру мақсатында үгіт-насихат элементтері бар ақпаратты қамтиды.
Жоғарыда аталған заңды бұзу 100 000 долларға дейін айыппұл немесе 5 жылға дейін бас бостандығынан айырылады.
Ал Қазақстанда жалған ақпарат таратқандар қалай жазаланады?
Бізде жалған ақпарат таратқандарға 20 айлық есептік көрсеткіш сомасындағы айыппұл немесе 7 жылға бас бостандығынан айыруға дейінгі жаза қолданылады. Барлық факті ҚР Қылмыстық кодексінің 274-бабы 4-бөлігімен тіркеледі. Одай жалған ақпараттарды анықтау үшін күн сайын әлеуметтік желілер сараланады.
