Алаяқтық – Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 190-бабында қылмыстық жауаптылық көзделген алдау немесе сенімге қиянат жасау арқылы бөтеннің мүлкін ұрлау немесе бөтеннің мүлкінің құқықтарын иемдену. Қай қоғамды, қай кезеңді алсаңыз да, алаяқтық қылмысының кең етек жайып келгенін көруге болады. Десе де, қоғам бұл қылмыспен күресті ешқашан тоқтатқан емес. Құқық қорғау органдарының өкілдері әрдайым алаяқтық қылмысының көбейіп бара жатқанын айтып, дабыбл қағуда.
Әлеуметтік желінің өзі ақпарат айдынында үлкен күшке ие. Қазір адамдардың 90 пайызы жаңалықты, түрлі ақпаратты әлеуметтік желілерден алады. Бұл үлкен көрсеткіш. Сол себепті елде жалған ақпараттардың таралуына тосқауыл болатын Заң жобалары әзірленген. Әр мемлекетте жалған ақпарат үшін өз Заң нормаларына сәйкес жаза қолданылады. Жалған ақпарат мемлекеттер арасындағы соғыс кезінде де көп тарайды. Ол да қоғамға әсер етудің бір құралы. Әр елдің билігі өз халқының ақпараттық кеңістігін бақылауда ұстап, тек өз мүдделеріне сай ақпараттарды таратып отырады. Бұл кейде мүдде үшін жалған ақпарат та болуы мүмкін дегенді білдіреді.
Фейк ақпарат әрқашан қандай да бір қақтығыс негізінде жасалады. Әлемде болып жатқан соғыстар, ұлттық немесе діни негіздегі текетірес, ішкі саяси қақтығыстар – мұның бәрі көбінесе осы оқиғаларға түрткі болып, жалған ақпаратқа негізделген. Жаһандық соғыстар, шиеленістер, қылмыс, лаңкестік және жойқын климаттық өзгерістер, саяси, әлеуметтік немесе экономикалық жағдайлар кезінде таратылған ақпарат теріс пиғылда мақсатына жетеді. Біз адам өмірін жеңілдетуі тиіс ғылыми жаңалықтардың өзін манипуляция құралы ретінде қолдана бастаймыз.
Бүгінде алаяқтар тек адамдар арасындағы отбасы және достық қарым-қатынастарды ғана емес, сонымен қатар жұмыс қатынастарын да пайдаланады.
Олар Fake Boss деп аталатын алаяқтық схемасын әзірлеп, белсенді түрде қолданып жүргендігі жөнінде толығырақ Fingramota.kz порталына сілтеме жасаған 4tagan.kz жазады.
Fake Boss («жалған басшы» дегенді білдіреді) – алаяқтар өздерін құрбандардың басшысы ретінде көрсетіп, олардың нұсқауларын орындауға мәжбүрлейтін алаяқтық әдіс. Мұндай схемалардың негізгі мақсаты – ақша ұрлау, құпия ақпаратты алу немесе компанияның ішкі жүйелеріне қол жеткізу.
Алаяқтар екі тәсіл қолданады: біріншісінде басшының атынан жалған аккаунт жасап немесе электрондық хат жіберу үшін ұқсас домендерді пайдаланады. Екіншісінде басшының мессенджердегі аккаунтын бұзып, оның атынан хабарлама жазады немесе қоңырау шалады. Кейде алаяқтар басшының дауысын немесе бейнехабарламасын жасау үшін жасанды интеллектті пайдаланады – бұл құрбандардың жалған басшыға сену ықтималдығын арттырады.
Хабарламада немесе сөйлесу барысында алаяқтар дереу ақша аударуды немесе компания мен оның қызметкерлерінің құпия құжаттарын жіберуді талап етеді. Қылмыскерлер мұқият дайындалады: құрбандарға жазбас бұрын, басшы мен ұйым туралы барлық ақпаратты зерттеп, әрекеттерін барынша сенімді етеді.
Іс жүзінде қалай жүзеге асады?
Fake Boss схемасының бірнеше мысалын келтірейік. Алаяқтар компанияның қаржы директорына бас директордың атынан хат жазып, шұғыл әрі тиімді мәміле жасау үшін белгілі бір шотқа ақша аударуды талап етеді (әңгіме миллиондаған теңге туралы болуы мүмкін). Олар шұғылдыққа баса назар аударады, кідіріс шығындарға әкелетінін айтып, бағынбаған жағдайда жұмыстан шығару қаупін төндіруі мүмкін. Егер қаржы директоры асығыстық танытып, сұранысты тексермесе, аударылған қаражат алаяқтардың шотына түседі, ал компания үлкен шығынға ұшырап, оның болашағы қауіпті болуы мүмкін.
Тағы бір мысал – жалған басшы кадр бөлімінің басшысы немесе қызметкеріне хат жібереді. «Басшылық» қызметкерлердің жеке деректерін, соның ішінде банк шоттарының нөмірлерін және жеке ақпаратын ұсынуды талап етеді. Себеп ретінде олар есеп немесе салық органдарының тексерісін көрсетеді. Мәліметтерді алған соң, алаяқтар оларды қызметкерлердің ақшасын ұрлау немесе оларға ақпараттық шабуыл жасау үшін пайдаланады.
Сондай-ақ, жабдықтау бөлімі қызметкері алаяқтардың құрбаны болуы мүмкін. Ол «директордан» белгілі бір жеткізушіден жабдықты шұғыл тапсырыс беруді және компания қорының есебінен алдын ала төлем жасауды сұрайтын хат немесе қоңырау алады. Нәтижесінде, компания ақшасыз да, жабдықсыз да қалады.
Шын мәнінде, алаяқтар кез-келген саладағы кез-келген ұйым қызметкеріне қоңырау шалып немесе хат жаза алады. Мұнда бастысы – қырағылық танытып, сақ болу.
Алаяқтықтан қалай сақтануға болады?
Fake Boss схемасы персоналдың сенімі мен ұқыпсыздығына негізделеді. Компания басшылығы міндетті түрде қатаң ішкі процедуралар мен қауіпсіздік жүйелерін енгізуі керек, сондай-ақ қызметкерлердің осындай алаяқтық тәсілдер туралы хабардарлығын арттыруы қажет. Бұл ұйымды қаржылық шығындардан және беделге нұқсан келтіруден қорғайды.
Алаяқтық хатты, SMS-хабарламаны, мессенджердегі хабарламаны немесе қоңырауды бірнеше белгілері бойынша анықтауға болады:
басшының атынан ерекше сұраулар – мысалы, маңызды тапсырманы бетпе-бет емес, тек хабарлама немесе қоңырау арқылы жеткізуі;
хаттарда немесе хабарламаларда әдеттегі ресмиліктің болмауы – мысалы, корпоративтік қолтаңба мен ресми стильдің болмауы;
хат немесе хабарламалар жүктеуді немесе есептік жазбаға кіруді талап ететін қосымшалар мен сілтемелерді қамтуы.
Алаяқтардың құрбаны болмау үшін қарапайым қауіпсіздік ережелерін сақтаңыз:
ақша аудару немесе құпия ақпарат сұралған жағдайда, егжей-тегжейін басшыдан тікелей нақтылаңыз;
электрондық пошта сүзгілерін орнатыңыз және белгісіз домендерден хат алуды шектеңіз;
киберқауіпсіздік бойынша тренингтерді үнемі өтіп, алаяқтық схемалар туралы өзекті ақпаратты оқып отырыңыз – бұл Fingramota.kz сайтында қолжетімді;
қаржылық операциялар үшін «қос тексеру» ережесін енгізіңіз;
жеке және корпоративтік аккаунттарда екі факторлы аутентификацияны қолданыңыз.
