Көрінеу жалған ақпараттар тарату туралы Қазақстан мен әлем елдерінде қандай заңдар қарастырылған?
Соңғы жылдары ақпараттың дұрыстығы мәселесі бүкіл әлемде, соның ішінде Қазақстанда да өзекті болды. Фактчекинг немесе фактілерді тексеру жалған ақпарат пен жалған жаңалықтармен күресуге бағытталған ақпараттық мәдениеттің ажырамас бөлігі болды. Бұл тұрғыда Қазақстан мен басқа елдердің фактчекингті реттеу мен практикаға қалай қарайтынын, сондай-ақ осы қызметті қолдау үшін қандай заңнамалық негіздер қолданылатынын қарастыру қызықты. Қазақстанда фактчекинг қызметі жақында ғана белсенді дами бастады, бұл туралы zanmedia.kz порталына сілтеме жасаған 4tagan.kz ақпараттық агенттігі жазады. Мемлекеттік органдар мен жеке бастамалар медиа және әлеуметтік желілерде таратылатын ақпаратты тексеруге күш салуда. Деректерді тексеруге бағытталған платформалар мен жобаларды құру маңызды қадам болды, алайда заңнамалық деңгейде Қазақстанда фактчекингті қолдау әлі нақты нысанда жоқ. Елдің заңнамасында жала жабудан және жалған ақпарат таратудан қорғау туралы ережелер бар, бірақ фактчекингті реттейтін арнайы заңдар жоқ.Қазақстаннан айырмашылығы, бірқатар батыс елдерінде фактчекинг қызметі қоғамдастық деңгейінде де, мемлекеттік деңгейде де қолдау табады. Мысалы, АҚШ пен Еуропалық Одақ елдерінде мемлекеттен де, жеке қорлардан қолдау алатын Тәуелсіз фактчекингтік ұйымдар бар. Бұл елдердің заңнамасы жалған жаңалықтармен күресуге бағытталған арнайы түзетулер мен заңдарды қоса алғанда, жалған ақпараттан қорғауды қамтамасыз етеді. Әр түрлі елдерде жалған ақпараттың таралуын реттеудің әртүрлі тәсілдері бар.
Заңнамалық бастамалар арқылы жалған ақпаратпен қалай күресетінін көрсететін бірнеше елдер бар.
Германияда (NetzDG) заңы, сондай-ақ желідегі мәжбүрлеп орындау туралы заң ретінде белгілі, әлеуметтік желілерден шағым түскеннен кейін 24 сағат ішінде «анық заңсыз мазмұнды», соның ішінде жалған ақпаратты тез жоюды талап етеді. Бұл талапты орындамағаны үшін 50 миллион еуроға дейінгі айыппұлдар қарастырылған.
Франция сайлау кезеңінде жалған ақпаратқа қарсы заңдар қабылдады, бұл кандидаттар мен партияларға сайлау науқаны кезінде жалған жаңалықтарды шұғыл түрде алып тастау туралы сотқа жүгінуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, заңдар әлеуметтік желілерден саяси мазмұны бар жарнаманы қаржыландыруға қатысты ашықтықты талап етеді.
Ресейде жалған жаңалықтар мен интернеттегі билікті қорлауға қарсы заңдар соңғы жылдары күшейтілді. Заңнама елдің қауіпсіздігіне қауіп төндіретін «жалған қоғамдық маңызы бар ақпаратты» таратқаны үшін айыппұлдар мен тіпті түрмеге қамауды қарастырады.
Индонезияда байланыс және информатика министрлігі арнайы онлайн платформа арқылы жалған ақпараты бар мазмұнды анықтау және бұғаттау үшін белсенді жұмыс істейді. Үкімет сонымен қатар жалған жаңалықтардың таралуына қарсы тұру үшін әлеуметтік желілермен және мессенджерлермен ынтымақтастықты күшейтті.
Ұлыбританияда онлайн-қауіп-қатерлермен, соның ішінде жалған ақпаратпен күресу үшін заңнамалық базаны құру бойынша белсенді жұмыс жүргізілуде. Негізгі элемент интернет-компанияға зиянды мазмұнның, соның ішінде жалған ақпараттың таралуын болдырмауға міндеттейтін ұсынылған «онлайн қауіпсіздік Билл».
Бұл тұрғыда Қазақстанға жалған ақпаратпен күресу және ашық ақпараттық кеңістікті қолдау қажеттілігі арасындағы тепе-теңдікті табу маңызды. Тәуелсіз фактчекингтік ұйымдарды құру, ақпаратты тексеру әдістемелерін әзірлеу және медиа сауаттылықты оқыту осы жұмыстың негізгі бағыттары болуы мүмкін.Қазақстанда және шетелде фактчекингті салыстыру тәсілдер мен заңнамалық шеңберлердегі айырмашылықтарға қарамастан, жалпы мақсат азаматтарды дұрыс емес ақпараттан қорғау болып табылатынын көрсетеді. Қазақстанда фактчекингті қолдау мен реттеудің неғұрлым нақты жүйесін әзірлеу әлі алда болса да, шет елдердің тәжірибесі осы саладағы отандық тәжірибені жетілдіру үшін пайдалы сабақтар мен шешімдер ұсына алады. Ақпараттық ағындардың жаһандануы жағдайында жалған ақпарат шекараны білмейді, сондықтан әртүрлі елдер мен ұйымдардың бірлескен күш-жігері онымен күрестің тиімділігін арттыра алады. Қазақстанға фактчекерлердің халықаралық желісі (International Fact-Checking Network – IFCN) сияқты халықаралық бастамалар мен серіктестіктерге қатысу мүмкіндіктерін қарастыруға болады, ол ақпаратты верификациялаудың озық тәжірибелерімен, стандарттарымен және құралдарымен алмасу үшін платформа ұсынады
Қортындылай келе, фактчекинг саласындағы заңнамалық базаны дамыту жұмыстың маңызды бағыты бола алады. Ақпаратты тексеру стандарттарын және дезинформацияға қарсы күрестегі медиа және әлеуметтік платформалардың міндеттерін айқындайтын мамандандырылған заңдарды қабылдау Қазақстанның ақпараттық қауіпсіздігін нығайтудағы маңызды қадам болар еді. Бұл ретте мұндай заңдардың сөз бостандығын шектемеуін және цензура үшін пайдаланылмауын қамтамасыз ету маңызды.
А.Мауленбай
