Суицидтік мінез-құлықта қауіп-қатерді меңзейтін әртүрлі белгілер бар.
Суицидтік мінез-құлықта жиі кездесетін белгілер: көңіл-күй, депрессия, агрессивтілік, өз-өзімен болу және т.б. Жеткіншектердің эмоционалдық мінез-құлқындағы өзгерістер мен суицидтік қауіп-қатерді ерте анықтауға бақылау дағдысы ықпал етеді. Дағдарысқа ұшыраған жеткіншектердің мінез-құлқы, көңіл-күйі,
сыныптастарыменжәнедостарыменқарым-қатынасы, қызығушылықтары
және т.б. өзгере бастайды. Соңғы жылдары балалар мен жеткіншектердің суицидтік мінез- құлқы ғылыми зерттеулердің тақырыбына айналуда және осы бағыттағы пікірталастар үлкен қоғамдық көзқарас туындап отыр.
Суицид – бұл соңы өлімге әкеліп соқтыратын өзін-өзі әдейі жарақаттау (өз өмірін қию). Мұндай психологиялық құбылыс, көбінесе адамның келеңсіз ситуация көңіл күйден шығу әрекетімен байланысты.
Отандық және шетелдік әдебиеттерде суицидтік мінез-құлықтың келесі жіктемесі жиі қолданылады: демонстрациялық мінез-құлық, аффективті мінез-құлық және нағыз суицидтік мінез-құлық.
Өзін-өзі өлтірудің демонстрациялық мінез-құлқы жеткіншектің өзіне және оның проблемаларына көңіл бөлуге, оған өмірлік жағдайларды жеңу қаншалықты қиын екенін көрсетуге деген ұмтылысына негізделген. Бұл көмек сұрау сияқты. Әдетте, демонстрациялық суицидтік әрекеттер өзін өмірден айыру мақсатында емес, басқаларды қорқыту, жеткіншектің проблемалары туралы ойлауға мәжбүр ету, оған деген әділетсіз қарымқатынастарын «түсіну» мақсатында жасалады. Демонстрациялық мінезқұлық кезінде суицидтік мінез-құлық әдістері көбінесе тамырларда кесу, уытты емес дәрілермен улану, асылып тұрған бейне түрінде көрінеді.
Жарқын эмоциялардың әсерінен жасалған суицидтік әрекеттер мінезқұлықтың аффективті түрімен байланысты. Мұндай жағдайларда жеткіншек ерсі әрекет етеді, оның іс-әрекетінің нақты жоспары болмайды. Әдетте, күшті жағымсыз эмоциялар — реніш, ашу — шындықтың нақты қабылдауына көлеңке түсіреді және жеткіншек оларды басшылыққа ала отырып, суицидтік әрекеттерді жасайды. Өз-өзіне қол жұмсаудың аффективті мінез-құлқымен олар көбінесе асылып өлуге, улы және күшті дәрілермен улануға жетелейді. Нағыз суицидтік мінез-құлық ойластырылған іс-әрекетімен сипатталады.
Жеткіншек суицидтік әрекетке баруға дайындалады, көбінесе олар туыстарына және достарына хаттар қалдырады, онда олар қоштасады және өз әрекеттерінің себептерін түсіндіреді. Әрекеттер қасақана жасалғандықтан, мұндай суицидтік әрекеттер көбінесе өліммен аяқталады (көбінесе олар
асылуға немесе биіктіктен секіруге жүгінеді).
Өз-өзіне қол жұмсау – бұл өте табиғи емес және қатал қадам, сондықтан оны жасау туралы шешім бірден пісіп жетілмейді. Әдетте, оның алдында азды-көпті ұзақ тәжірибе, мотивтер күресі және қазіргі жағдайдан шығудың жолын іздеу жүреді.
Суицидтің себептері өте көп. Оларды адамның биологиялық, генетикалық, психологиялық және әлеуметтік салаларынан іздеу керек. Әдетте жеткіншектер экстремалды жағдайларда өзін-өзі өлтіреді: қоғам алдында қорлау кезінде, мектептегі мәселелерде, сатқындық кезінде.
Көптеген авторлардың пікірінше, бұл суицидке себеп емес, көбірек себеп болады. Мәселен, мысалы, Э.Шнейдман барлық суицидтерге тән келесі жалпы белгілерді бөліп көрсетеді: психикалық (ақыл-ой) ауруы, дәрменсіздік, екіжүзділік, қашу (агрессия); Г.Сейр өзіне-өзі қол жұмсаудың төрт себебін атайды: оқшаулану, дәрменсіздік, үмітсіздік, маңызды емес сезім. С.В.Бородин, А.С.Михалкин негізгі әлеуметтік мотивтердің жіктелуін ұсынады: жеке және отбасылық, денсаулық жағдайы, қоғамға жат мінезқұлыққа байланысты қақтығыстар, жұмыс және оқумен байланысты қақтығыстар, материалдық қиындықтар, басқа мотивтер.
А.Г.Амбрумованың пікірінше, жеткіншектің жас ерекшелігі оның алдын-алудың ерекшелігі мен бірегейлігін анықтайтын суицидтік мінезқұлқының ерекшеліктерін анықтайды.
Жеткіншектердегі суицидтік мінез-құлықтың бірінші ерекшелігі– олардың автоагрессивті әрекеттердің салдарын дұрыс түсінбеуі. Осы жастағы «өлім» ұғымы (ересектерден айырмашылығы) өте абстрактілі түрде
қабылданады. Бұл әрекеттерді орындау арқылы олар өліммен аяқталуы мүмкіндігін және өмірге қаупі туралы ойланбайды.
Жеткіншектердің суицидтік мінез-құлқының екінші ерекшелігі – суицидтер өз әрекеттерін түсіндіруге тырысатын мотивтердің елеусіздігі. Бұл жеткіншектің өзіне-өзі қол жұмсау әрекеттерін дер кезінде тану кезіндегі ерекше қиындықтардың себебі.
Үшінші ерекшелігі – жеткіншек кезіндегі суицидтік әрекеттер психопатологиялық симптомдардың болуы мен сипатына тәуелді емес, бұл жерде қоршаған орта ерекше маңызды рөл атқарады.
Төртінші ерекшелік – бұл ауытқудың ең суицидті түрлерінің болуы: ерте жастан темекі шегу, кішігірім құқық бұзушылықтар, ата-аналармен жанжалдар, алкоголизм, нашақорлық, құмар ойындарға тәуелділік, ерте
жыныстық қатынас және басқалар.
Жеткіншектердің өзіне-өзі қол жұмсауының жоғарыда аталған ерекшеліктері өсіп келе жатқан организмге және жеке тұлғаға тән физиологиялық және психологиялық процестердің әлеуметтік- биологиялық
дамудың әлі аяқталмаған процестерімен ерекшеліктерімен байланысты.
Қазіргі зерттеушілер «жеткіншек психологиясының кейбір элементтері өзінің өмір сүруінің бір фактісі бойынша өзіне-өзі қол жұмсауға бейім болуы мүмкін» дегенді жоққа шығармайды және әсіресе жеткіншектің суицидтік құлдырауды тудыратын психологиялық ерекшеліктерін атап көрсетеді: әсер етушілік, ұсынушылық, жанашырлық қабілеті, көңіл-күйдің тұрақсыздығы, сыни қабілеттердің жоқтығы, шешім қабылдауда импульсивті, басқаларды және өзін-өзі пессимистік бағалау және т.б. В.Л.Хайкиннің айтуы бойынша, бұл ерекшеліктер жеткіншектің өзін-өзі төмен бағалауы, мазасыздық пен күйзелістің күшеюі, қаттылық пен жалғыздық сезімі сияқты эмоционалдық саланы бұзуда көрінеді.
Жеткіншектің эмоционалдық бағытының атап көрсетілген ерекшеліктері, жыныстық жетілу кезіндегі жүйкелік-психикалық функциялардың динамизмін, толық еместігін, тұрақсыздығын көрсете
отырып, суицидтік құлдыраудың негізі болып табылатын әлеуметтікпсихологиялық дезадапцияның қалыптасуына қолайлы негіз болып табылады. Оларды жеткіншектің өз-өзіне қол жұмсау мінез-құлқының ішкі детерминанттары ретінде қарастыруға болады, оның жеке саласының ерекшеліктерімен байланысты, алдын-алу шаралары тұрақтандыру мен нығайтуға бағытталуы керек.
Бұл мәселелердің шешімі мұғалімдер мен тәрбиешілерден білім беру процесінде тиімді педагогикалық тәсілдерді қолдануды талап етеді. Осыған байланысты ғылымда психологиялық білімнің көптеген тәсілдері мен бағыттары бар (социологиялық, психоаналитикалық, антропологиялық және т.б.). Осы тәсілдер мен бағыттарды жетекші әдіс ретінде зерттей келе, көптеген ғалымдар интеграцияланған тәсілді ұсынады (А.Г. Амбрумова, М.Г.Балашова, В.П.Ревин, Г.А.Скобина және т.б.). Отандық профилактикалық теория мен практикада олар оның көп жүйелі мәнін үш топтағы мәселелердің шешімімен байланыстырады:
— суицидтік мінез-құлықты біртұтас, көпқырлы зерттеу нысаны ретінде теориялық тұрғыдан қарастыру;
— теориялық құрылымдардан кешенді бағдарлама құруға көшу;
— ғылыми зерттеу және профилактикалық іс-әрекетті жүзеге асыру
мақсатында әр түрлі ғылым мен практика салалары мамандарын бірлестіру.
Бұл мәселелерді бала өмірінің барлық бағытын қамтитын түрлі маман иелерін тарта отырып, кешенді түрде шешуге болады.
Қорыта айтқанда, суицидтік мінез-құлық – бұл ойдың, көзқарастың белсенді суицидтің көрінісі, ол суицидтік пікірлерді, қауіп-қатерлерді, өміріне қастық жасауды қарастырады. Өзінің өмірін шынайы қиюға байланысты суицидтік ойын жүзеге асыруда адамдар көптеген жағдайда көп ойланады. Мұндай жағдайлар, әсіресе, жеткіншектер арасында жиі кездеседі.
Сондықтан мектеп мұғалімдеріне, психологтарына, сынып жетекшілеріне аса мұқият болу қажет. Сонымен бірге жеткіншектердің суицидтік мінезқұлқының белгілерін, ерекшеліктерін білгені дұрыс.
