Қаржы пирамидасының соңы өкінішке апарары анық

Қаржы пирамидасы. Ол қалай жасалады?

Соңғы 20 жыл бойы «МММ», «Телемаркет», «Тибет», РДС, «Хопер-инвест», «Смагулов және К⁰» және т.б. компаниялардың қаржылық іс-әрекеттері жөнінде ақпарат құралдарында аз айтылып жүрген жоқ. Осы және басқа да қаржылық құрылым­дардың әрекет аясына миллиондаған адамдар ілігіп, олардың барлығы дерлік маңдай терімен тапқан ақшаларынан айырылғанымен әлемнің әр түкпірінде пайда болатын үлкенді-кішілі халықты шығынға батыратын қаржылық құрылымдардың, дәлірек айтқанда, қаржылық пирамидалардың әрекеті азаймай отыр. 2011 жылы еліміздің әр жерінде ірілі-ұсақты оншақты қаржылық пирамидалар белсенді жұмыс жасады және күйреп те үлгерді.

Ол қалай жасалады?

Соңғы 20 жыл бойы «МММ», «Телемаркет», «Тибет», РДС, «Хопер-инвест», «Смагулов және К⁰» және т.б. компаниялардың қаржылық іс-әрекеттері жөнінде ақпарат құралдарында аз айтылып жүрген жоқ. Осы және басқа да қаржылық құрылым­дардың әрекет аясына миллиондаған адамдар ілігіп, олардың барлығы дерлік маңдай терімен тапқан ақшаларынан айырылғанымен әлемнің әр түкпірінде пайда болатын үлкенді-кішілі халықты шығынға батыратын қаржылық құрылымдардың, дәлірек айтқанда, қаржылық пирамидалардың әрекеті азаймай отыр. 2011 жылы еліміздің әр жерінде ірілі-ұсақты оншақты қаржылық пирамидалар белсенді жұмыс жасады және күйреп те үлгерді.

Осы мақаланың авторлары Семей мемлекеттік педагогикалық институтының профессоры Базарбек Мұқышевтің жетекшілігімен аталған мәселе бойынша бірнеше жылдар бойы зерттеулер жүргізіп, қазіргі уақытта «Қаржылық пирамидалар: эконо­микалық және математикалық талдау» атты ғылыми жобаны аяқтап шықты. Аталған жұмыс биыл оқушылардың республикалық ғылыми жобаларды қорғау конкурсына қатысады.

Қаржылық пирамида нарықтық қоғамда кең тараған құбылыс. Осы тақырып әңгіме болғанда Мавродидің МММ-і , америка олигархы Бернард Мэдоффтің қаржылық алаяқтығына байланысты сот процесі және т.б. оқиғалар еске түседі. Кешегі Көкшетау қаласындағы қаржылық пирамиданың ма­ңайындағы дүрбелең де әлі ұмытыла қойған жоқ. Дегенмен, осыларға ұқсас қаржылық құрылымдардың тұзағына ілінген адамдардың саны азаймай отыр. Қаржылық пирамидалардың құрылы­мы және іс-әрекеті әлі күнге дейін көпшілік үшін жұмбақ күйінде қалуда.

Халықтың ежелден айтып жүрген «Тегін ірімшік тек қақпанда ғана болады» деген даналық сөздері, нақ­ты айтқанда, адамдар­дың көп бөлігінің санасына әсер етпегені таңда­нарлық жәйт. Осы жерде мынандай сұрақ туады: неліктен мұндай қаржылық құры­лымдар пайда болады және адамдар неге олардың қармағына ілінеді? Мұның себебі төменгі жағдайларға тікілей байланысты.

Біріншіден, өкінішке орай, халықтың көп бөлігінің экономикалық сауаты сын көтер­мейді. Екіншіден, ақпарат құралдарында қаржылық пирамидалар туралы айтылға­нымен, олардың іс-әрекетіне талдау жасалмайды. Үшіншіден, осы уақытқа дейін «адам­дардың еңбектеніп тапқан ақшасын алдай отырып иемденетін» қаржылық мекемелердің жұмысына ғылыми тұрғыдан мақсатты түрде экономикалық және матема­тикалық талдау жасалған жоқ. Төртіншіден, елімізде халықтың артық ақшасы орналасатын қор рыногы әлі де толыққанды дамымай отыр.

Ең бастысы, қаржылық пирамидалардың іс-әрекетінен тек адамдар ғана жапа шегіп қоймайды, сонымен қатар, сол елдің эконо­микалық жағдайы да төмендейді. Халықтың мемлекеттегі басқа қаржылық институттарға сенімі азаяды. Адамдар артық ақшаларын банктерге салуға, бағалы қағаздар сатып алуға асықпайды. Сөйтіп, кез келген елдің экономикасында үлкен рөл атқаратын инвес­тиция көлемі күрт азайып кетеді.

Әдетте қаржылық пирамидалар әлдебір үлкен пайда келтіретін жобаны қаржылан­дыру мақсатында адамдардың (инвестор­лар­дың) қолындағы артық ақшаларды жинақ­тайтын коммерциялық мекеме ретінде тір­келеді. Коммерциялық мекемелерге қаржы­сын құйған адамдар мен мекеме арасында салымшылардың алатын пайдасы жөнінде келісім жасалады. Егер жобаның пайдалы­лығы салымшыларға уәде еткен пайдадан аз болса немесе пайда жоқ болса, жаңа салымшылардың енгізген қаржысының бір бөлігі бастапқы салымшыларға уәде еткен пайданы қайтаруға жұмасалады. Мұндай жағдайда, белгілі бір уақыт өткен соң жоба банкрот болып жарияланады және кеш келген салымшылар қаржылық жағынан зиянға ұшырайды. Тәжірибеден пирамида күйре­геннен кейін барлық жинақталған ақшаның тек 10-15%-ы ғана жобаға қатысушыларға қайтатынын көруге болады. Өйткені, жинал­ған ақша тек жарнама мен ұйымдасты­рушыларға жалақы төлеуге және қаржысын басында құйған адамдардың ақшасы мен пайдасын қайтарып беруге ғана жұмсалады.

Дегенмен, қаржы пирамидаларының қоғам­дағы қаржылық қатынастарда ықпал­ды екенін және олардың алаяқтық іс-әрекеті тоқтамай отырғанын байқай отырып, осы феноменнің бірнеше әлеуметтік-психоло­гиялық себептерін аштық. Біріншіден, кез  келген коммерциялық қаржылық мекеменің (банктің, микрокредиттік ұйымдардың, акция сатушылардың және т.б.) пирамидаға айналып кетпеуі оны ұйымдастырушы­лардың ар-ожданының тазалығына тікелей байланысты. Екіншіден, пирамида қарма­ғына жеке адамдардың түсіп қалу ықтимал­дығы оның бойындағы экономикалық сауат­тылыққа тікелей байланысты. Экономи­калық сауаты аз адамдарда белгілі дәрежеде құмарлық психология болады. Олардың көпшілігінің «бұл қаржылық үдерісте менің ғана жолым болып қалар» деп ойлайтыны құпия емес. Үшіншіден, қаржылық пирамиданы ұйымдастырушылар әдетте «басты айналдыратын тәтті» сөз шеберлерінен, жасанды «оң» қасиеттері мол субъектілерден тұрады. Олар әдетте «аса мәдениетті», «ізгі­лік принциптерді ұстанушы», «халыққа қалтқысыз және жанкештілікпен қызмет етуші» және «тығырыққа тірелген адамдарды құтқарушы» ретінде көріне алады және осы «қасиеттері» көмегімен адамдарды біржола өздеріне табындырып алады. Кей­біреуінде гипноздық қасиеттер де болады. Төртіншіден, пирамида иелері әрбір адамның психологиялық ерекшеліктерін дөп баса отырып, оның ішкі дүниесіндегі жанын қинаған мәселелерін, қаржы төңірегінде қандай қиындықтарға ұшырағанын дәл аңғарады. Олардың «жемтігінің» көпшілігін қаржылық мәселеде жолы болмаған адамдар құрайды.

Адамзат тарихында көптеген қаржылық пирамидалар болған. Сырт көзге олардың құры­лымдары әртүрлі болып көрінгенімен олардың барлығының мақсаты біреу-ақ: неғұрлым адамдардың қолдарындағы ақшаны алаяқтық жолдармен иемдену және нанымды түрде банкротқа ұшырау.

Ең бірінші қаржылық пирамиданы 1717 жылы Францияда қаржыгер Джон Ло құрған еді. Кезінде оның іс-әрекетінен Франция халқының бір бөлігі және экономикасы аса үлкен зардап шекті.

Саналы адамзат куә болған әлемнің әр түкпіріндегі түрлі-түсті және үлкенді-кішілі қаржы пирамидаларының ішіндегі гүлденудің шырқау биігіне көтеріліп үлгерген және күйрей отырып миллиондаған адамдардың тағ­дырын күйзелткен азаматы С.Мавроди ұйымдастырған «МММ» АҚ қаржы пирамидасы еді. «МММ»-нің қаржылық іс-әреке­тінен әртүрлі есептеулер бойынша 10-15 миллион салымшы жапа шекті. 50 адам өзіне өзі қол жұмсап өмірлерімен қоштасты.

А.ҚАРАТАЕВА, Н.МҰРАТҚЫЗЫ