Қаржылық сауаттылықтың көзге көрінбейтін белгілері немесе 30 жылдан кейінгі қаржы пирамидаларының мутациялануы.
Жылтыраған жарнамалардың астарында қаншама зұлымдық жасырылғанын білмейсіз. Бұл мақалада 90-шы жылдардағы ең шулы алаяқтық әрекеттер мен 30 жылдан соң қаржы пирамидаларының қалай өзгергендігі туралы баяндайтын боламыз, деп жазады orda.kz-ке сілтеме жасаған 4tagan.kz ақпараттық агенттігі.
1990-2012 жылдардағы қаржы пирамидаларының қысқаша тарихы
Қаржы пирамидалары көптеген елдерде кеңінен таралған. КСРО құлағаннан кейін ТМД елдері инфляцияға, жұмыссыздыққа, кедейшілікке тап болды. Жеңіл жолмен ақша табуды көксеген халықтың алаяқтар құрбанына айналуына келесі себептер негіз болды:
● Қаржылық сауаттылықтың жеткіліксіздігі. Бұл халықтың пирамидалық ұйымдар ұсынған қомақты табыс пен жылдам орындалатын уәделеріне көзсіз сенуіне әкеліп соқты.
● Ресми банк жүйелеріне деген сенімсіздік. Банктік жүйелер «тұрақсыз» болғандықтан, оларда қаражат сақтау қауіпті деп саналды. Бұл адамдардың ақшаны сақтау мен инвестициялаудың балама жолдарын іздеуіне түрткі болды. Ал ол өз кезегінде қаржы пирамидаларының саңырауқұлақша қаптауына әкеліп соқтырды.
Адамдардың көпшілігі мұндай инвестиция механизмін түсінбеді және еркін экономика принциптері олар үшін тың дүние болып көрінді. Алғашында, олар «инвестициялық» компанияларға сенімсіздікпен қарады, алайда күн сайын артқан жарнамалар, жаңа көліктер мен пәтер иелерінің пайда болуы, олардың қомақты табыстары қаржы пирамидаларына деген халықтың көзқарасын өзгерте бастады. Алаяқтық пен қаржы пирамидалары арасындағы ешқандай «байланысты» сезбеген мыңдаған адам соңғы ақшасына дейін жылдам табыс табу жүйесіне салды.
1990-шы жылдары ақшаның құнсыздануына әкеліп соқтырған инфляция қаржы пирамидаларының кеңінен қарқын алуына себепші болды. Ресми банктер тіпті, шығынның да орнын толтыра алмайтын өте төмен пайыздар ұсынды. Ал пирамидаға салынған ақша аз уақытта үлкен табыс әкелді. 90-шы жылдардағы ең танымал қаржы пирамидасы МММ деп аталды.
МММ
Сергей Мавроди МММ (Мавроди Мавроди Мавроди) қаржы пирамидасын құру және басқару арқылы мол табысқа кенелді. Бұл пирамиданың жұмыс істеу жүйесі өте қарапайым: пирамиданың негізін қалаушы Сергей Мавроди салымшылардың сатып алуына арналған акциялар мен билеттер шығарып отырды. Аптасына екі рет бұл «құнды қағаздардың» бағасын жасанды түрде өсіріп тұрды. Соның нәтижесінде, акция мен билет иелері өз «құнды қағаздарын» тиімді сата алды. Пирамиданың ескі қатысушылары жаңа салымшылардың арқасында табыс тауып отырды. Уақыт өте келе жаңа салымшылар саны азайып, жүйе ескі қатысушыларға төлейтін қаржы тапшылығына ұшырайды. Басқа да қаржы пирамидалары сияқты бұл тапшылық мәселесі тұрақсыздыққа әкеліп, 1997 жылдың 2-қыркүйегінде МММ банкрот болып жарияланады. Мавродидің айтуынша, бұл пирамидаға алданған 15 миллион халықтың жалпы шығыны, кемінде 115 миллион долларды құрайды. Оған қоса, осы жүйенің кесірінен 50 адам өз-өзіне қол жұмсаған.
Алғашқы пирамидасы күйреуге ұшыраған соң, Мавроди 2011 жылы МММ-2011 деген, одан арғы жылы МММ-2012 деген жаңа қаржы пирамидаларын құрды. Ал 2014 жылы Африка елдеріне бағытталған MMM-Global жобасының негізін қалады. Кейінірек МММ АҚШ-та, Израильде, Италия мен Францияда пайда болды. 107 елдің азаматы Сергей Мавроди пирамидасының салымшысына айналды. Алғашқы пирамида сияқты кейінгілері де күйреуге ұшырап, ондаған миллион адам зар еңіреп қалды.
Властилина
1992 жылдың қараша айында Валентина Ивановна Соловьёва жоғары пайызбен автокөлік, пәтер, депозиттік салымдар сату арқылы көпшіліктің қызығушылығын оятқан «Властилина» қаржы пирамидасын құрды. Ол жаңа салымшыларын қомақты сыйақыға кенелтуге уәде етті. Салымшылар арасында танымал тұлғалар да, шенеуніктер де, тіпті қылмыстық топтың өкілдері де болды.
Бақытты жаңа көлік иелері туралы қауесеттер жылдам тарап, пирамида қарыштай дамыды. Алайда, уақыт өте келе машинаны алу мерзімі ұзарып, кейбір инвесторлар өз салымдарын қайтару жолында біраз қиындықтарға тап болды. Пирамиданың жұмыс істеу жүйесі белгілі: жаңа салымшылардың қаржысы алдыңғы қатысушаларға төленіп отырды.
Басқа қаржы пирамидаларынан бір айырмашылығы, «Властилинада» ең төменгі салымның шектеулі сомасы болған. Ол 50 миллион рубльді құрады. Пирамидаға кіру сомасы жоғары болғанына қарамастан, қатысушылар саны күн санап артты. Олар Ресеймен ғана шектелмей, Украина, Белорусь, Қазақстан сияқты ТМД елдеріне де кеңінен тарады. «Властилинаның» тағы бір ерекшелігі – ол топтық салымдарға көбірек ден қойды.
Пирамиданың нәтижесінде, Валентина Соловьёва Ресейдегі ең дәулетті әйелге айналды. Алайда, 1994 жылдың күзінде «Властилина» күйреуге ұшырап, 16 мыңнан астам адам зардап шекті. Ресми мәліметтер бойынша салымшылар 536,7 млрд басымсыз рубль мен 2,67 млн АҚШ долларынан айрылған, десек те, Валентина Соловьёва жалпы шығын көлемі 150 миллион доллар болғанын айтты.
Смағұлов және К
Ресейдегі МММ жетістігінің ықпалымен 1994 жылы Қазақстанда алғашқы қаржы пирамидасы пайда болды. Жоқшылықтың зардабын тартқан халық «жылдам баюдың жолын тапқандарына» қуанды. 35 мыңнан астам адам «Смағұлов және К» компаниясының салымшысына айналды. Алайда, сенімдері ақталмады, өйткені, бұл жүйенің иесі Смағұлов бар ақшаны жинап алып, ізім-қайым жоқ болды. Сол кездегі есеп бойынша, жалпы қарыз мөлшері 630 миллионды құрайды.
Алтын Ғасыр
2008-ші жылы Қызылорда қаласында жылдам баюдың тағы бір «ордасы» – «Алтын Ғасыр» бой көтерді. Оны ұйымдастырған 25 жастағы әйел болатын. Бұл жүйе өте қарапайым еді: кепіл өткізіп, артыңыздан 3 адам шақырсаңыз, пайызсыз несие алу мүмкіндігіне ие боласыз. Жүздеген адам берілген уәде орындалады екен деп, соңғы ақшаларын салды. Алайда, бір жылдан соң, компания жабылып, уәде етілген несиелер сол қалпы төленбеді.
Шах-Тас
2009-шы жылы Оңтүстік Қазақстан облысында «Шах-Тас» деген ұйым пайда болды. «Шах-Тас» ЖШС ретінде тіркелген микронесиелік ұйым құрылтайшылары қаржы пирамидасын құрған еді. Белгілі болғанындай, «МКО Шах-Тас» ЖШС микронесиелік ұйымдар туралы заңнаманы елемеген: тұтынушылармен қағаз жүзінде келісімшарт жасамаған, несие құжаттамасын көрсетпеген, бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру жүргізілмеген, сондай-ақ, ішкі бақылау мен құжат айналымы ережесін сақтамаған. Бастапқы шарттары өте тиімді болып көрінген: 6 мың салған адамға ертеңінде 9 мың қайтарған. Тұтынушыларға заңды тұлғалардың реквизиттері мен төлем қабылдаушы туралы мәліметтер көрсетілмеген түбіртектер беріп отырған. Прокуратуралық тексеру кезінде 7 миллион 231 мың теңге тәркіленген.
