Ясауи мұрасы
Диуани хикмет: Ахмет Ясауидің түрікше өлеңдерін қамтитын алғашқы жинағының атауы болып табылады. Жинақтағы өлеңдерінің негізгі тақырыбы Алла және пайғамбарға деген махаббаты, тамаша ахлақ, ғибадат етудің маңыздылығы және рухани өзектілігі, дүниенің пәнилігі, жалған және қара ниетті діндарларға бағытталған сыни тиеу мен зікір басым. Диуани хикмет, араб кириллица мен латын әріптерінде бірнеше рет жарияланды.
Пақырнама: Ахмет Ясауидің түрік тілінде қалам тартқан проза түріндегі шығармасы. Факр/пақыр – дәруіштік ұғымы аясында қолданылып, аскетизм ретінде сомдалып, шығарма тұрғысынан алып қарағанда оның шарттары – тура жолы, мәртебелері/ мақамы жалпылай алғанда тарау-тарау етіп түсіндірілген. Мысалы, факрдың сегіз мәртебесінің/мақалының рет-реті былай тізбектеліп көрсетілген. Әуелі тәуба, ғибадат, махаббат, сабыр, шүкір, ырза, зүхд, ариф. Қазіргі таңда шығарманың бірнеше қолжазбасы бар. Сондай-ақ «Пақырнама» 1977 жылы көрнекті ғалым Кемал Ераслан тарапынан мақала болып жарияланған, кейіннен 2016 жылы бұл шығарма кітап етіп басылып шыққан.
Рисала дер Адабы Тариқат: Жазба нұсқалары Ташкентте сақталған және парсы тілінде жазылған шағын еңбек болып табылады. Еңбекте тариқаттың әдебі мен әдет-ғұрыптары және мақамдары/мәртебесі, мүрит пен мүршиттің арасындағы қарым-қатынастар, дәруіштік, Алланы тану және Аллаға деген махаббат туралы тақырыптарды қамтыған. Бұл еңбекті қазақ тіліне Сайфулла Моллақанағатұлы аударған. Ал біз өз кезегімізде Түрік тіліне аударып жарияладық. (Ясауидің Пақырнамасы және екі парсы тіліндегі рисаласы, Aнкара, Ахмет Ясауи Университеті баспасы 2016ж.)
4. Рисала дер макаматы Ербағин. Бұл Ахмет Ясауи тарапынан парсы тілінде қалам тартқан шағын шығармасы болып саналады. Шығармада шариғат, тариқат, мағрифат және ақиқатқа тиесілі әрқайсысы он-оннан жалпы қырық мақам мен оның қағидалары берілген.
Рисала дер макаматы Ербағин Бұл Ахмет Ясауи тарапынан парсы тілінде қалам тартқан шағын шығармасы болып саналады. Шығармада шариғат, тариқат, мағрифат және ақиқатқа тиесілі әрқайсысы он-оннан жалпы қырық мақам мен оның қағидалары берілген. Шығарманы түрік тіліне аудармасын жасап жарияладық. Ахмет Ясауи және Ясауилік ілімі жайлы мағлұмат беретін кейбір дереккөздер
Миратуль Кулуб
Сопы Мухаммед Данишменд, Миратуль Кулуб: Ахмет Ясауидің ізбасар мүриті Сопы Мухаммед Данишмендтің шағатай тілінде жазған шығармасы болып табылады. Шығарма шариғат, тариқат және ақиқат түрінде үш тараудан тұрады. Әсіресе сопылық және ахлақ тақырыптарымен қатар Ахмет Ясауидің сөздері де қамтылған ең көне шығарма. Бірнеше қолжазба нұсқалы шығарма латын әріптеріне транскрипциясы жасалынып, 1997 жылы мақала етіп жарияланды.
Хаким Ата (Сүлеймен Бақырған), Бақырған кітабы. Ахмет Ясауидің мүриттерінің бірі Хаким Атаның кейбір жырларын қамтитын түрік тіліндегі еңбегі. Еңбекте өзге де ақындарға тән жырларды кездестіруге болады. Оның бұл шығармасынан басқа түрік тілінде жазылған жыр туындылары да бар. Бақырған Кітабында діни үкімдер, Аллаға және пайғамбарға деген махаббат, сопылық-ахлақ тақырыптары, дәруіштіктің ізгілігі, дүниенің пәнилігі, қиямет ахуалы, пайғамбарымыздың миғражы, Ибрахим және Исмаил пайғамбардың қыссалары секілді тақырыптарда жырлары қамтылған. 3. Хусамеддин Хүсейн Али Сығнақи, Рисала Хусамеддин Сығнақи (Менакыбы Ахмет Ясауи – Ясауи туралы аңыз-әңгімелер)
Хусамеддин Сығнакидің (өлген ж. 711/1311-1312) Қожа Ахмет Ясауи туралы аңыз-әңгімелер жазылған ең көне шығарма деп айтылатын парсы тілінде жазылған трактаты болып табылады. Қолжазбаның Ташкенттегі нұсқасы парсы тіліндегі мәтіні және Түрік тіліне аудармасы жасалынып, мақала етіп жарияланған болатын.
4.Қожа Исхақ бин Исмаил Ата, Хадикатуль Арифин XIV ғасырда Орта Азияда өмір сүрген және Ясауи тариқатының шайхы болған Қожа Исхақтың шағатайша жазған еңбегі. Қазіргі таңда жаряланбаған шығарманың қолжазба нұсқаларына қол жеткізіп отырмыз. Шығарма бір баяндама түрінде танытылған болатын. Еңбек 15 негізгі бөлімдерден және кейбір тақырыпшалардан тұрады. Олар: 1. Рұхтар 2. Aмалдар 3. шайх 4. Мүриттің әдебі 5. зікір 6. Сема (есту), 7. қызмет 8. факр 9. тасаввуф 10. махаббат 11.мағфират 12. Ғибадат 13. Қжетсіз амалдардан бас тарту 14. Maқам 15. Мереке кешін танып білу. 5.Али Шер Науаи, Несаимуль МахаббеAli
Мұхаммед Шериф Бұхари, Хужеттуз закирин лиреддил мүнкирин XVII ғасырда Бұхарада өмір сүрген Мұхаммед Шериф Бұхаридің (ө. 1109 /1697) парсы тілінде жазған еңбегі. Туынды әлі де жарияланбаған. Хужеттуз закирин 1 кіріспе, 3 мақалат(тарау) және 1 хатимадан тұрады. Шығарманың бірінші және екінші бөлімінде зікри жәхрдің рұхсат етілген екендігін сипаттайтын аят, хадистердің және ғұламалардың пікірлері қамтылған. Ал, үшінші бөлім мақалатта Ахмет Ясауи бастап Ясауи силсиласындағы кейбір шайхтардың өмірбаяны мен аңыз-әңгімелері қамтылған. Қорытынды яғни соңғы бөлімде тасаввуфтық әдеп пен қалам тартқан шығармасын 1680 жылы аяқтаған. Туынды Нақшбандия, Кубревия Ашқия және Ясауия шайхтары жайлы сөз қозғайды. Қолжазбаның негізгісі Ташкент қаласында орналасқан.
Шайх Шейх Худайдад бин Таш Мухаммед Бұхари, Бустанил Мухиббин XVIII ғасырда Бұхарада өмір сүрген Йасауи шайхы, Худайдадтың түрік тілінде жазған еңбегі. Еңбек 20 баптан және бірнеше фасыл/тақырыпшалардан тұрады. Қазіргі таңда шығарманың тек екі нұсқасы Ташкент қаласында Б. Бабажанов пен М. Қадырова тарапынан араб әріптерімен компьютерде теріліп жарияланған болатын. (Tүркістан, 2006).
Қожа Исхақ бин Исмаил Ата, Хадикатуль Арифин XIV ғасырда Орта Азияда өмір сүрген және Ясауи тариқатының шайхы болған Қожа Исхақтың шағатайша жазған еңбегі. Қазіргі таңда жаряланбаған шығарманың қолжазба нұсқаларына қол жеткізіп отырмыз. Шығарма бір баяндама түрінде танытылған болатын. Еңбек 15 негізгі бөлімдерден және кейбір тақырыпшалардан тұрады. Олар: 1. Рұхтар 2. Aмалдар 3. шайх 4. Мүриттің әдебі 5. зікір 6. Сема (есту), 7. қызмет 8. факр 9. тасаввуф 10. махаббат 11.мағфират 12. Ғибадат 13. Қажетсіз амалдардан бас тарту 14. Maқам 15. Мереке кешін танып білу.
Aхмет бин Махмуд Хазинидің шығармалары XVI ғасырда Тәжікістанда туылған Aхмет бин Махмуд Хазини (ө. 1002/ 1593-4’тен кейін) Османлы дәуірінде Анадолы жеріне де келген екен. Түрікше және парсыша қалам тартқан шығармалары Ясауи мәдениеті жайында мағлұмат береді. Хазинидің шығармаларының кейбірі мыналар: Жауахирул әбрар мин әмуажил бихар Алғашқы жартысы түрікше, екінші жартысы парсы тілінде жазылған еңбектің жалғыз қолжазба нұсқасы Стамбулда сақталған. Eңбекте басты тақырыбы Ахмет Ясауи және Мансур Ата жайлы аңыз-әңгімелермен қатар кейбір Ясауи шайхтарының сөздері мен Ясауи ілімінің негіздері, әдебі түсіндірілген. Бұл шығарма Түркияда жарық көрген
Н.МАНСҰРОВ, Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті «Ясауитану» ғылыми зерттеу орталығының директоры, ф.ғ.к., доцент.
