Бүгінгі мақаламызда кесене тарихы туралы тың ақпараттарды оқырман назарына ұсынып отырмыз. Тарихи мұраларды дәріптеу мақсатынн көздейтін бұл мақалада қанша ғасырлық мазарлар тарихы мен кесененің терең тарихы туралы сөз болмақ.
Әзірет Сұлтан кесенесі де I-V мен VII-VIII ғғ. және IX-XII ғғ. дейін үздіксіз пайдаланлып келген мазарат үстіне салынған, міне тап сол ғасырлардан бастап қала қасиетті елді мекенге айналып, мұнда басқа жерлерден мәйіт алып келіп жерлеу рәсімі қалыптасады.
XII ғ. алғашқы кесене салынғаннан бастап қалыптасқан бұл үрдіс XIV ғ. аяғында Әмір Темір жаңа, алып кесенені салдырған соң кең қанат жайды. Түркістанға тек Қазақ жерлері емес, бүкіл Орталық Азиядан, Тұрфаннан, Қашғардан, Ауғаннан, Кауказдан адамдар ағыла бастады. Бұл кезде қала «Ясы-Түркістан» аталса (XIV-XV ғғ.), XVI ғ. бастап, «Хазірет-и Түркістан» деген атқа ие болды. «Әулиенің мазары – жұмақтың есігі» деген ұғым қалыптасып әрбір мұсылманның көкейінде «Түркістаннан топырақ бұйырса», «Әулиенің қасынан орын алсам» деген арман ұйып, ұрпақтарына өсиет етіп қалдырды. Міне, осылайша кесене маңынан орын ала-алмаған адамдарды қала маңындағы мазарларға жерлеу етек алды. Мұнда да сыймағасын жаңа мазараттар қалыптасты, олардың кейбірі белгілі бір тайпаға ғана арналды. Мысалы, «Шой» деген атау Оғыздардың IX-XII ғғ. 24 тайпасының бірінің аты, Шоймулла деген елді мекен де мазаратта бар, ал, Гауһар ана мазаратының оңтүстік бетін де Шойтөбе деген II-XIII-XV ғғ. өмір сүрген қала да сақталған. Түркістаннан Шымкентке шыға берісте «Қаракөз» мазараты бар, оны негізінен қаланың өзбек тұрғындары пайдаланған, қаланың оңтүстік-батысында «Еврей мазараты» жайғасқан, 1864 ж. еврейлердің саны бар жоғы 3-4 жанұя болса, 1897 ж. 489 адам, 1910 ж. 800 адамға жетті. 1897 ж. қала тұрғындарының 296 православие, 17 – старообрядтық, 46 – рим – католик, 9 -протестант, 498 – иудей дінін, ал, қалған 10387 – мұсылман дінін ұстағандар болды. Қаланың мешіттері 1908 ж. 41 – жетті, Мұнан басқа екі шіркеу, 1 синагога жұмыс істейтін.
Ресей деректерінде орыс әскерлері қаланы басып алған кезде Рәбия сұлтан бегім кесенесі Әзірет Сұлтан кесенесі мен оның айналасына жерлеу үшін алыс жерлерден алып келінген мәйіттерді сақтайтын жер болғандығы айтылады, «сөре» деп аталған киізге оралған мәйіттер бірінің үстіне бірі қаланып тұрған. Жерлеу рәсімі дүйсенбі, жұма күндері ғана өткізілген, онда да 4 -5 адамға ғана жаназасын шығарып жерлеуге мүмкіндік болған. Әрбір жерленген сүйекті алып келгендер үлкен ас берген, оған бүкіл қала халқы мен жақын ауылдардың адамдары қатысқан. Әр сүйекке бірнеше ірі мал мен оншақты қой сойылған, қазан – қазан ас пісіріліп, палау бастырылған. Қанша адам жиналғанымен 4-5 жерде беріліп жатқан тамақты жеп тауысу мүмкін емес, сондықтан, бір күнде 4 – 5 адамды жерлеуге ғана рұқсат берілген. Мұның ақыры мәіттердің көптеп жиналып қалуына және кезек күтіп жатып қалуына әкеп соққан. Ақыры 1884 ж. Ресей әкімшілігі кесене мен оның маңына мәйіт жерлеуге қатаң тиым салады. Бұрынғы көне мазарлар үлкейіп, жаңа мазарлар саны да көбейе түсті, тіпті Күлтөбе – Ясы қаласының айналасы ғана емес үсті де түгел мазаратқа айналды. Енді мазарлардың нөмірі бойынша қай жерде орналасқанын анықтайық.
Картада мазарларды нөмірлеп шықтық, көшелерді рим цифрымен белгіледік:
1 – 2. Шоймулла – 1 және Шоймулла – 2 мазараттары.
Қазіргі Түркістан реставрациясы, Нан зауыты, Су – канал басқармасы, Бала бақша орналасқан жерлер.
3. Н.Төреқұлов көшесі мен С.Қожанов көшелерінің қиылысар тұсы, № 15 мектептің оңтүстік – батысы, тұрғын үйлер
4. Т.Бокин көшесі мен С: Қожанов көшелерінің қиылысар тұсы, тіс емдеу орталығы, мед. училищенің шығыс беті.
5. Тәуке хан көшесі мен Т.Бокин көшесінің қиылысы мен оның солтүстігі, тұрғын үйлер.
6. Т.Бокин көшесі мен С: Қожанов көшелерінің қиылысы, Хамза мектебі, Шығыс жекпе – жегі мектебі, бұрынғы қалалық, аудандық әкімшіліктер, «Жалын» кинотеатры, «Алпамыс» қонақ үйі т.б.
7. «Түркістан» қонақ үйі оның солт. –шығыс беті, «Наурыз» кафесі, Балалар бақшасы, Әл – Фараби көшесі мен Хақназар хан көшелерінің бойы, Юсупов көшесіне дейінгі үйлер.
8. «Айтолсын» қонақ үйінен Ғ.Мүсірепов көшесіне дейінгі жерлер, бұрынғы прокуратура, қалалық архитектураның орны, «Қазтелеком» басқармасы, «Эдем» қонақ үйі мен оның шығыс беті.
9. Жолбарыс хан көшесі мен І.Жансүгіров көшесінің қиылысы, Военкомат пен оның ауласы, І.Жансүгіров көшесінің солтүстік беті (Ибрахим Шейх – Ахмет Ясауи ұлының мазары), тұрғын үйлер.
10. А.Байтұрсынов мектебі мен оның ауласы, Жолбарыс хан көшесі мен Тәуке хан (Б.Саттарханов) көшелерінің қиылысы мен шығыс бетіндегі тұрғын үйлер. 11. Жолбарыс хан көшесі мен Б.Саттарханов (Тәуке хан) көшелерінің қиылысы мен оңтүстік беті, тұрғын үйлер.
12. Ясы – Күлтөбе қалашығының үсті мен оңтүстік – шығыс беткейі.
13. Арнаулы балалар интернаты мен оның ауласы.
14. Ахмет Ясауи мешітінің ауласының оңтүстігі, батысы және Жәудір ана мешітіне дейінгі аралық.
15. Құмшық ата мешітінің айналасы.
16. Ескі Түркістанның Иқан қақпасынан Гаухар анаға барар көшенің бас жағындағы жерлер.
17-18-19. Тоған көшесінің екі жағында.
20. Ишан ата мазары – Түркістанның оңтүстік бұрышынан бұрынғы Отырар жолына дейінгі аралықта.
21. Тәкиә қақпасына қарама – қарсы жар.
22. Еврей мазаратының солтүстік беті.
23. Жеті ата мазараты.
24. Ортақ мазараты.
25. Отырар жолы бойында.
26. Гауһар ана жолы бойында.
27. Әлқожа ата мазараты.
28. Бұрынғы Иқан жолы бойында.
29. Бала би мазараты.
30. Қаракөз мазараты.
31. Мекшем мазараты.
32. Гауһар ана мазараты.
33. Еврей мазараты.
Көшелер:
I – Тәуке хан – Б.Саттарханов даңғылы.
II – Н.Төреқұлов көшесі.
III – С.Қожанов көшесі.
IV – Әл – Фараби көшесі.
V – Әмір Темір – Қазбек би көшесі.
VI – Юсупов көшесі.
VII – Хақназар хан көшесі.
VIII – Ғ.Мүсірепов көшесі.
IX – Әйтеке би көшесі.
X – У.Жансүгіров көшесі.
XI – Тоған көшесі.
XII – Әлқожа ата кесенесі
XIII – М.Әбенова көшесі.
XIV – Гауһар ана жолы.
М.Қ.Тұяқбаев, т.ғ.к. тарихшы – археолог
Үркінбаева Айгүл Жәнібекқызы. «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік
тарихи-мәдени музей-қорығының ғылыми қызметкері
