Қаржы пирамидалары алаяқтықтың ең көп таралған және қауіпті түрлерінің бірі болып табылады. Олар адамдарды өз ақшаларын жоғары пайызбен инвестициялауға тарту арқылы тез және оңай табыс табуға уәде береді. Түркістан облысында, Қазақстанның басқа да көптеген өңірлеріндегідей, бұл мәселе аса өткір тұр. Бұл мақала қаржы пирамидаларымен күресу әдістерін қарастырады және халықты осындай схемалардан қорғау стратегияларын ұсынады.
Қаржы пирамидасы — бұл қатысушыларға төлемдер нақты экономикалық қызмет немесе инвестиция есебінен емес, жаңа салымшыларды тарту арқылы жүзеге асырылатын схема. Мұндай схемалардың мысалдарына «МММ», «Титаник», «Кэшбери» және басқалары жатады. Қаржы пирамидаларының негізгі сипаттамаларына жоғары кірістілік туралы уәделер, нақты қызметтің болмауы және ескі қатысушыларға төлеу үшін жаңа салымшылардың тұрақты ағынының қажеттілігі жатады.
Ал соңғы кезде ұялы телефонның жаңа моделіне қатысты алаяқтар жаңа бір әдіс тауып отыр.
IPhone-ның әрбір жаңа түрі шыққан сайын мұндай гаджеттерді сатып алуға кезекке тұратындардың саны ғана емес, оларды сатумен байланысты алаяқтық схемалар да пайда болады. Әлеуметтік желілер мен мессенджерлерде күннен күнге танымал болып жатқан қаржылық алаяқтықтың жаңа бір түрі – «Көтерме бағаға 16- iPhone» схемасы.
Бұл схема қалай жұмыс істейтіні, неге қауіпті және алаяқтардың айла — шарғыларына түспеу жолдары жөнінде Fingramota.kz-ке сілтеме жасаған tagan.kz жазады.
Алаяқтар көтерме бағамен жаңа iPhone-ның ірі партияларына инвестиция салуды ұсынады, олар қайта сатудан артық пайда табуға уәде береді. Алайда, схема қаржы пирамидасының классикалық қағидаттарына негізделген: ескі қатысушыларға төлемдер жаңадан келген қатысушылардың салымдары есебінен жүзеге асырылады.
1. Инвесторлар тарту
Қаскүнемдер әлеуметтік желілерде (Instagram, Telegram, TikTok, ВКонтакте) және тақырыптық форумдарда «бизнес-мүмкіндікті» белсенді жарнамалайды. Олар азаматтарға 16-iPhone-ды нарықтық бағадан 30-50% төмен бағамен жаппай сатып алу мүмкіндігін, оларды қайта сатудан оңай кіріске кенелуге және мәміле бұзылған жағдайда ақшаның қайтарылатынына кепіл береді. Алаяқтар адамдарды бұл науқан «уақыт күттірмейтін және мерзімі шектеулі» деп сендіріп, тез арада инвестиция құю қажет деп асықтырады.
2. Шынайы бизнес елесін жасау
Алаяқтар сенімді көріну үшін жалған құжаттар жасап, әлеуетті инвесторларға қытайлық немесе араб жеткізушілерімен жасалған мәмілелерді, «сәтті аударымдардың» скриншоттары және сатып алынған iPhone-ның фотосуреттері бар чаттардағы жалған пікірлерді (көбінесе интернеттен жүктелген суреттер) алға тартады.
Әдетте, алғашқы қатысушыларға ұйымдастырушылар уәде етілген кірісті өз қаражатынан төлейді немесе тіпті заңды болып көріну үшін бірнеше смартфон жібереді. Бұлар «сынап көрейінші» деп, ең аз сома салған «біріншілер». Шабыттанған салымшылар барынша көп қатысушыларды, оның ішінде жақындары мен таныстарын тарта бастайды.
3. Дүрбелең туғызып, құрбандарына қысым жасау
Ақшаны тез арада жинап алу үшін, алаяқтар даурықпа ұрандарды пайдаланады, мысалы: «Акция жүріп жатыр, тек 20 орын!», «Тиімді бағаны пайдаланып қалуға екі сағатыңыз ғана қалды!», «Ертең гаджеттердің бағасы көтерілмек, ақша тауып, алып үлгер!» және т.б.
Осылайша, адамдар осындай мүмкіндіктен айырылып қалмас үшін ақшасын қалай салып жібергендерін байқамай да қалады. Бұл сатыда сыйақы жаңа қатысушыларға өз қаражатынан емес, жаңадан келгендердің есебінен төленеді.
4. Ақшаны шығарып алу және схеманың күйреуі
Алаяқтар көп мөлшердегі сома мен белгілі бір қатысушылар санын жинап алғанда, байланысқа шықпай қояды, олардың Telegram-арналары мен чаттары жоғалып кетеді, ал кім ақша салды ол сыйақысыз қалады, сондай-ақ өз ақшасынан айырылады.
Неліктен бұл қаржы пирамидасы?
1. Нақты тауар жоқ – гаджеттерді сатып алу жүргізілмейді, ал төлемдер жаңа салымшылар есебінен жасалады.
2. Жылдам және жоғары табыс табуға уәде беру – негізінде бизнесте гаджеттерді қайта сатуда мұндай пайыздар болмайды.
3. Агрессивті маркетинг және дүрбелең туғызу – «мүмкіндікті жіберіп алмау» бойынша дүрбелең туғызу, өз мүмкіндігін жіберіп алмауға шақыру және «эксклюзивті қол жетімділікке» уәде беру.
4. Ресми құжаттардың болмауы – іс жүзінде жұмыс істеп тұрған компанияның заң деректерінің, шарттар мен келісімшарттарының болмауы, көбінесе алаяқтар «уағдаластық» бойынша инвестиция салуды ұсынады.
Мұндай схемалар сараң және осындай мүмкіндікті жіберіп аламын деген қорқынышы бар адамдарға негізделген. Осы жағдайда, адам неғұрлым тез шешім қабылдаса, оның алданып қалу қаупі көбірек болады.
Бұл схеманың қандай түрлері бар?
Алаяқтар алдау тәсілдерін жиі өзгертеді, бірақ мақсаты өзгермейді. Жиі қолданылатын бірнеше түрінен мысал келтірейік:
«Эксклюзивті жеңілдікпен алдын ала тапсырыс беру»
Алаяқтар iPhone 16 смартфонына эксклюзивті алдын ала тапсырыс бере алатындарын жариялайды. Сатып алушыларға оның құнының 50-70%-ын алдын ала төлеп тастайды ұсынады. Ақша аударылғаннан кейін алаяқтар іздерін суытады.
«Apple серіктестерінің жеткізіп беруі»
Алданған адамға оның «дилер» бола алатынын және гаджеттерді көтерме бағада сатып алу мүмкіндігінің бар екенін хабарлайды. Бар болғаны «сақтандыру депозитін» немесе «паушалдық жарна» енгізу керек.
«Артық төлемсіз, зауыттан тікелей жеткізілетін iPhone 16»
Алаяқтар iPhonе смартфонына тікелей Foxconn зауыттарынан немесе Дубайдан тапсырыс бере алатындарын, онда оның бағасының арзан екенін айтады. Сатып алушылар алдын ала төлемді жібереді, бірақ оларға ешкім смартфон әкеп бермейді.
ҚР ҚК 217-бабы бойынша қаржы пирамидасын құрғаны үшін мүлікті тәркілеумен, сондай-ақ белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойынша айырумен он екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру қылмыстық жауапкершілігі көзделгенін атап өтеміз. Сонымен бірге ҚР Қылмыстық кодексінің 217-1-бабына сәйкес, қаржылық пирамиданы жарнамалағаны үшін, оның ішінде айтарлықтай залал келтіре отырып, ақпаратты бұқаралық ақпарат құралдары немесе интернет арқылы таратқаны үшін екі мың айлық есептік көрсеткішке дейін айыппұл салу немесе мүлкі тәркіленіп, екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеу көзделген.
