Соңғы онжылдықта жаһандық ақпараттық кеңістік пен әлеуметтік желілердің дамуына байланысты фейк пен фейк жаңалықтар феноменімен бетпе-бет келдік. «Жалған ақпараттар» түсінігі қоғамның ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен ақпараттар ағынын басқару мәселесімен тікелей байланысты.
Жалған ақпараттардың түпкі мақсаты – аудиторияны қасақана адастыру, алдау арқылы моральдық және мүліктік зиян шектіруді көздейтін ойдан құрастырылған, шындыққа жанаспайтын ақпараттарды тарату.
«Фейк жаңалықтардың» бірнеше анықтамасы бар, олардың бәріне бірдей ортақ белгі – белгілі бір пайда үшін немесе идеялар мен көзқарасты орнықтыру үшін адамдарды көрінеу жалған ақпараттармен адастыруды, алдауды көздейді. Жалған ақпараттар назар аудартатын («кликбейт») Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. Журналистика сериясы ISSN:2616-7174, eISSN:2663-2500 48 № 2(143)/2023 тақырыптар қою арқылы, үгіт-насихат, «авторлық пікір», әзіл-қалжың, сатира, т.б. түрінде ұсынылуы мүмкін.
Жалған ақпараттарды жазбай тану мен олармен күрес мәселесі шынайы ақпараттардан кейінгі кезең үшін өте өзекті.
Жалған ақпараттар елді адастыратын немесе бұрмаланған жаңалықтарды қасақана таратады. Қазіргі замандағы медиакеңістікте жалған ақпарттардың көптеп таралуы фейк жаңалықтар феноменін түпкілікті зерттеуді қажет етеді.
Бұл ғылыми мақаламызда Қазақстанның медиа кеңістігіндегі жалған ақпараттармен күресетін «Factcheck.kz» және «Stopfake.kz» жарияланымдарын талдап, объективті баға беруге тырысамыз.
Зерттеу әдісі. Зерттеу барысында жалпы философиялық, тарихисалыстырмалы, логикалық, жеке ғылыми әдістер пайдаланылды. Сонымен қатар Қазақстанның медиа кеңістігіндегі жалған ақпараттармен күресетін «Factcheck.kz» және «StopFake.kz» жарияланымдарын талдап, объективті баға беруде контентталдау, мәтін талдау, бақылау, болжау әдістері қолданылды. Фактчекингке қатысты статистикалық деректер келтірілді және салыстырмалы түрде баяндалады.
Талқылау. Көптеген массмедиа зерттеушілерінің айтуынша, қазіргі заманғы медиакеңістікте шындық пен жалғанның шекарасын жоюға бағытталған үрдістер пайда болып, қарқын ала түсуде. Осының салдарынан fake-news – жалған ақпараттар көптеп пайда болуда. Зерттеушілердің айтуынша, жалған ақпараттардың пайда болып, таралу ошағы – дүниежүзілік ақпараттық-коммуникациялық жүйе – интернет, ал контенттің тез арада таралу мүмкіндігі оның жеделдігі мен кең ауқымдылығын қамтамасыз етеді.
Осыған байланысты жалған ақпаратпен және фейкпен күреске тікелей қатысы бар екі ұғымға – верификация және фактчекингке қысқаша анықтама беру қажет. Олардың бір-біріне қаншалықты қатысты екендігі туралы әлі күнге дейін біржақты көзқарас жоқ. Кейбіреулер оларды синонимдер деп санаса, басқалар үшін ұқсас болғанымен, бірдей емес құбылыстар. Жалпы алғанда, верификация бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таралған ақпараттың мазмұны мен дереккөзінің растығына көз жеткізуді мақсат етеді. Ал фактчекинг – журналистік жарияланымдардағы мақсатты немесе кездейсоқ бұрмалаушылықтарды анықтау үшін аудиовизуальды ақпараттардың түпнұсқалылығы мен сенімділігін тексереді.
Ғылыми әдебиеттерде журналистерге фейк жаңалықтарды шынайы жаңалықтардан ажырату бойынша нақты ұсыныстар әзірленген. Біріншіден, ақпараттың қайнар көзіне (бұл дерек көзі қаншалықты танымал, белгілі, беделді және сенімді) назар аудару керек және тақырыптың басты функциясы – аудитория назарын аударту екенін ескеру керек (бұл дегеніміз – ақпараттың мазмұны тақырыппен толық сәйкес келмеуі де мүмкін). Сондай-ақ автордың уәжіне сыни көзқарас тұрғысынан қарау керек, қажет болған жағдайда суреттердің түпнұсқалылығын (ол үшін арнайы қызмет түрлері бар) және жекелеген дерек, цифр, цитаталардың шындыққа сәйкестігін тексеруге болады. Кейде мәтіннің тілдік ерекшеліктерін (автор пайдаланған белгілер, метафоралар, тұрақты сөз тіркестері, салыстырулар, т.б.) және берілген ақпарат көзін (аталмаған жағдайда күдік тудыруы керек) талдау тиімді. Ең соңында, автор ұсынған деректер мен дәлелдерді жеке пайым-парасат, логикалық тұрғыдан сын тезінен өткізе отырып, қорытынды шығару керек.
Сайып келгенде, журналист пен аудитория бұқаралық ақпарат құралдарының жарияланымдарына сыни көзқараспен қарауға дағдыланулары тиіс. Қазірге дейін әлемдік ірі БАҚ редакциялары жалған ақпараттарды өз күштерімен қарапайым әдістер арқылы анықтауға тырысып келген: редакторлар деректерді жарияламас бұрын, тәуелсіз сарапшылар олардан кейін тексеретін. Мұндай тексерістерді жаңалықтар қызметімен бірге арнайы ұйымдар да жүзеге асыратын (мәселен, АҚШ-та FactCheck, PolitiFact және FullFact).
Әлеуметтік желілер арқылы жаңалықтардың кең таралуы және Ғ.М. Ақсейіт, А.К. Кабдугалиев ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н.Гумилева. Серия Журналистика BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. Journalism Series 49 № 2(143)/2023 Қазақстан медиакеңістігіндегі жалған ақпараттармен күрес тәжірибесі жалған ақпараттардың қоғамға кері әсері зерттеушілерді үлкен деректер технологияларын пайдалана отырып, фейктерді танудың жаңа әдістеріне жүгінуге мәжбүр етті.
