Түркістан облысы, Сайрам ауданы, білім бөліміне қарасты N89 «Қайнарбұлақ» жалпы білім беретін мектебінде кәмелетке толмаған балаларды кибербуллинг пен киберқылмыстан қорғау, жұмыстары ұйымдастырылды. Мектептің пед-психологтары , оқушыларға кибербуллинг пен киберқылмыс жағдайында дұрыс әрекет ету жолдарын үйретіп, оларды интернеттен қауіпсіз пайдалану ережелерімен таныстырды.
Киберқұқық бұзушылықтарды тексеру
Интернет алпауыттарының дамуымен киберқұқық бұзушылықтардың таралуы барлық әлемде алаңдаушылық туғызады. Киберпространствода орын алатын құқық бұзушылықтарды анықтау, тергеу және оларға қарсы әрекет ету процессі өте күрделі. Жаңа технологиялар мен статистикалық деректерді дұрыс пайдалану мұндай құқық бұзушылықтарды басқару, мониторинг жүргізу және болашақта болдырмау үшін қажетті жолдарды әзірлеуге мүмкіндік береді.
Киберқұқық бұзышының орны мен бейнесі, олардың әрекеттерін түсіну – мониторинг жүргізудің бірінші сатысы. Ең жиі кездесетін ақпараттық жүйелерде, әлеуметтік желілерде, онлайн-дүкендер мен банктік қосымшаларда алаяқтың әрекеттері көрінеді. Алаяқтық, фишинг, деректерді ұрлау, вирустарды тарату сияқты қадамдар арқылы зияткерлік меншік құқықтарын бұзу, жеке мәліметтерді жинау, банктік шоттарды тонау сияқты әрекеттер орын алады. Бұл жағдайлар тек жеке тұлғаларға ғана емес, ұйымдарға, мемлекетке де зиян келтіруі мүмкін.
Киберқұқық бұзушылықты тексеру барысында түрлі құралдар мен әдістемелерді пайдалану өте маңызды. Деректерді жинау, талдау және тексеру процестері зерттеушілер мен құқық қорғау органдарына киберқұқық бұзушылардың ұйымдастыру құрылымын, олардың әрекеттерінің жүйесін білуге мүмкіндік береді. Технологияның дамуы арқасында ұсталған қойылымда программалық қамтамалар мен құралдардың жиынтығы киберқұқық бұзушылардың порталдары мен байланыс желілерін жіті бақылауға мүмкіндік береді.
Тексеру процесі киберқұқық бұзушылықтың түріне, сонымен қатар жағдайға байланысты әр түрлі әдістерді қолдануды қамтиды. Мәселен, фишингтік алаяқтықты анықтау үшін электрондық почтадағы хаттарды, сайттың URL мекенжайын, пайдаланушылардың іс-әрекеттерін мұқият тексеру қажет. Ұрланған деректердің айналымына қатысты тергеу жүргізу кезінде аналитикалық деректер, лог-файлдар, әлеуметтік желілердегі парақшалар бағаланады. Бұл процесс тек тергеушілердің ғана емес, сондай-ақ, жекелеген азаматтардың да назарында болуы тиіс.
Киберқұқық бұзушылықтарды тексеруде басты рөлді ақпараттық қауіпсіздік әдістері атқарады. Бұл жүйенің делдалдары мен қорғаушылары компьютерлік жүйелерді талдаудан бөлек, потенциальды қауіптер мен уязвимостарды жоспарлау, оларға алдын ала шаралар қабылдаудан тұрады. Аталған шаралар аясында кибер шабуылдарды, оның ішінде DDoS-атакаларды болдырмауға және алдын алуға бағытталған. Қазақстан Республикасында киберқұқық бұзушылықтарды тергеу мен тексеру жұмыстарына құқық қорғау органдары, құқықтық ұйымдар, жеке құқық қорғаушылар белсенді араласады.
Параметрлерді тексеру кезінде киберқұқық бұзушылықтардың күрделілігі барынша ескерілуі қажет. Олардың іздерін жасыру, физиологиялық емес деректерді пайдалану, көптеген жолдарды эксперимент жасауда қолдану – құқық қорғау органдарына да қиындықтар туғызады. Технологиялардың дамуы мен кибершағымдардың кеңеюі кезінде тексеру шараларының сапасы мен тиімділігін арттыру қажет.
Осы орайда киберқұқық бұзушылықтарды тексеруде білім беру, кәсіби дамыту және ақпараттық ағартушылықтың рөлі маңызды. Жоғары оқу орындарында киберқауіпсіздік пәндерін енгізу, семинарлар, курстар өткізу – азаматтардың бұл мәселеге мемлекеттік деңгейде мән беруіне мүмкіндік береді. Деректердің шынайы қауіпсіздігі мен қорғалуы мақсатында азаматтардың білімі мен түсінігін арттыру – киберқұқық бұзушылықтарға қарсы тұрудың басты факторы.
Осылайша, интернеттегі алаяқтықтың туындауына жауап ретінде мемлекеттер мен азаматтар жекелеген киберқұқық бұзушылықтарды түсіну мен тергеу механизмдерін жетілдіруге және ақпараттық жүйелер мен жеке мүмкіндіктердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін дағдылар мен әдістерді дамытуға назар аударуы керек.
Қауіпсіздік шараларын енгізу
Интернеттегі алаяқтықпен күресу үшін қауіпсіздік шараларын енгізу өте маңызды. Жүйелік түрде әрекет ету барлық пайдаланушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Біріншіден, пайдаланушының жеке деректерін қорғауға арналған күрделі құпия сөздер құру қажет. Құпия сөздер кем дегенде 12 символдан тұруы тиіс, оларда әр түрлі символдар, сан мен үлкен әріптер болуы керек. Сонымен қатар, парольдерді тұрақты түрде өзгерту керек.
Екіншіден, екі факторлы аутентификацияны енгізу – бұл қосымша қабат, ол жүйеге кіргенде пайдаланушы үшін қауіпсіздікті арттырады. Пайдаланушыларға SMS немесе электрондық поштамен жіберілген кодты енгізу қажет болғанда, алаяқтардың шабуылдарының ықтималдылығы төмендейді.
Үшіншіден, қауіпсіз интернет-серфингке назар аудару керек. Пайдаланушылар жалған сайттарға кірмеу үшін URL мекенжайын мұқият тексеруге тиіс. Әсіресе интернет-дүкендерде сатып алу кезінде, сайттың HTTPS хаттамасымен қорғалынғанына назар аудару маңызды. Бұл сайттың шифрланған байланыс орнататынын білдіреді, яғни жеке деректердің қауіпсіздігі артады.
Төртіншіден, антивирус және фаервол сияқты қауіпсіздік бағдарламаларын пайдалану – тағы бір тиімді шара. Бұл бағдарламалар жүйені зиянды бағдарламалардан, вирустардан, трояндық бағдарламалардан қорғап қана қоймай, интернеттегі алаяқтықтың алдын алу үшін де маңызды. Антивирус бағдарламасы жүйені тұрақты түрде тексеріп отыруы тиіс, ал оны жаңартып отыру керек. Фаервол желіде келетін және шығатын деректерді бақылап, күмәнді әрекеттерді автоматты түрде блоктайды.
Бесіншіден, әлеуметтік желілерде және мессенджерлерде жеке ақпаратты жариялаудың қауіпіне көңіл бөлу қажет. Алаяқтар кеңінен ақпарат жинай алады, оларды пайдаланушы туралы білімін арттырады. Сондықтан, әлеуметтік желідегі жазбалар мен суреттерді бөлісе отырып, жеке мәліметтерді шектеулі етіп сақтау керек.
Алтыншыдан, интернеттегі алаяқтыққа қатысты ақпараттандыру – тағы да маңызды фактор. Пайдаланушыларға интернет алаяқтықының белгілері мен активті шабуылдары туралы жеткілікті білім беру. Оқу орындарының, ұйымдардың және мемлекеттік қызметтердің ақпараттық қауіпсіздік бойынша оқу бағдарламаларын ұсынуы ұсынымды болып табылады. Пайдаланушылар интернет алаяқтарының схемалары туралы хабардар болу арқылы өздерін қорғауға тиімді дайындала алады.
Сонымен қатар, кез-келген күмәнді әрекет немесе веб-сайттың жұмысы туралы ақпарат болған жағдайда, пайдаланушылардың құқық қорғау органдарына немесе киберқауіпсіздік ұйымдарына хабарласуы маңызды. Бұл арқылы алаяқтық әрекеттің таралуын болдырмауға үлкен әсер етуі мүмкін.
Енді интернеттегі алаяқтықпен күресте қоғамдық сауаттылықтың рөліне тоқталу керек. Пайдаланушылардың интернетті сауатты әрі қауіпсіз пайдалануын қарастыру үшін, ақпараттық науқандар мен семинарларды ұйымдастыру идеясы өзекті болады. Талдау, тестілеу және пікір алмасу арқылы азаматтарға интернеттегі қауіпсіздік жөнінде практикалық кеңестер беру ұсынылады.
Соңында, барлық аталған қауіпсіздік шараларын кешенді түрде жүзеге асырған жағдайда, интернеттегі алаяқтықтың қаупін айтарлықтай төмендетуге болады. Пайдаланушыдан тиісті әрекеттер мен ақпаратты талап ету, сондай-ақ технологиялар мен сервистердің қауіпсіздігін арттыру – маңызды қадамдар. Осылайша, интернеттегі алаяқтықтың алдын алуға бағытталған жүйелі шаралар қабылданғанда, олар өз нәтижесін береді.
