Елімізде өзіне қол жұмсау факторы осыдан оншақты жыл бұрын өте өзекті мәселеге айналған еді. Онымен күресудің жолын мемлекет пен қоғам әртүрлі деңгейде іздеді. Соңғы жылдары бұрынғыға қарағанда суицидпен өмірден өтетіндердің саны сәл де болса азайғаны байқалады. Бұл мемлекеттік деңгейдегі іс-шаралардың жүйелілігі мен қоғамдық ортаның осы дертпен күресуге ыждағаттылығы арқасында болды десек қателеспес едік. Денсаулық сақтау министрлігі мен барлық құзіретті мекемелер дертпен күресудің түрлі тәсілін қарастырып келеді. Сайт тілшісі Н.Тілеуқабылдың осы тақырыптағы ізденісін назарларыңызға ұсынып отырмыз, деп жазады mezgil.kz порталына сілтеме жасаған 4tagan.kz ақпараттық агенттігі.
Адамның өмірі – қоғамның құндылығы, мемлекеттің қазынасы, Алланың аманаты. Адам баласы шыр етіп дүниеге келгеннен бастап о дүниеге аттанғанға дейін өз өмірінің қожасына айналып, соған сай ауыр жауапкершілік арқалайды. Ерте ме, кеш пе тіршілігін тоқтатып, мәңгілік мекеніне кетері хақ. Деседе осынау қысқа ғұмырында артына өшпес із қалдыратындар некен-саяқ. Өйткені, тіршілік – өмір, өмір – уақыт. Ал уақытты тек мықты адамдар ғана игере алмақ. Қалай десекте аз ғұмырымызды жақсы өткізуге барлығымыз құштармыз. Бірақ өмір деген даңғыл жол емес екені белгілі. Оның біліп болмас ойы мен шұңқыры, кедергісі мен кеселі жетіп артылады. Кейде тағдыр атты тас бұғаудың талабын орындап, дегеніне көнбеске амалың да жоқ. Соғыс майданындағы мина алаңынан өткен сарбарздардай тым сақ болуыңыз керек-ақ. Есесіне бақыт, шаттық, махаббат секілді жаныңды жадыратып, мерейіңді өсіретін сыйлығы да бар. Осынау қызығы мен шыжығы бірдей тартысқа толы тіршілікте мәнді өмір сүру баршамызға парыз. Бірақ алланың аманатына қиянат жасап, қасиетті парызына құрметсіздік танытатын, өмірін өз қолымен қиып, Әзәзілдің арбауында кететін жандардың да кездесетіні қалай? Бұл да бір кем дүние.
Суицид деген не?
Бүгінде өзіне өзі қол салу немесе суицид қоғамның дертіне айналып, адамзатқа апат әкелер нәубет болғалы қашан. Осынау аты жаман дерттің кең өріс алып, жиі айтылатын сөзге айналуы кімді де болса алаңдатпай қоймайды. Дерттің асқынуы ғылыми ортаны да дүр сілкіндіріп академиялық деңгейде зерттеуге алып келді. Енді бізде суицидті ғылыми негізде қарастырып көрейік. «Суицид» латын тілінен аударғанда «sui – өзін-өзі, cadere – өлтіру» деген мағынаны білдіреді. Бұл терминді итальян психологы Г.Дэзен 1947 жылы енгізген. Суицид ұғымы ХVІІ ғасырда пайда болған. Бірақ ХVІІІ ғасырдың ортасына дейін кең көлемде пайдаланылмаған. Тек ХХ ғасырдың басында өзін өзі өлтіру оқиғалары жиілеген соң «суицид» ұғымы қалыптасып, «суицидология» атты дербес зерттеу саласы өмірге келді. Қазіргі кезде суицидология социология, психология, медицина, демография, психиатрия, криминалистикатоғысында дамып, осындай әрекетке баратын тұлғалардың ерекшелігін, әрекетін, себептерін зерттеуге тырысады.Криминалистикада өзін-өзі өлтіру әрекеті ерекшеліктеріне қарай бірнеше критерий бойынша бөлінеді. Өзін-өзі өлтірер алдында өз әрекетіне жауап бере алатын, бірақ өте қиын жағдайдаға түскен, ойлана келе болашағының жоқтығына көзі жеткен адамдардың өзін-өзі өлтіруі. Яғни, қорытынды өзін-өзі өлтіру. Мысалы:өтелуі қиын қарыз, жазылмайтын ауру және т.б. жағдайлар.
Ашық қарсыласу түріндегі өзін-өзі өлтіру. Оған бақытсыз махаббат, ажырасу сияқты жан күйзелісіне әкелетін әрекеттер.
Ал аяқ астынан өзін-өзі өлтіру дегеніміз – жаман хабар алғаннан кейін немесе отбасындағы не жұмыстағы ойда жоқта пайда болған қиыншылықтан кейін өзін-өзі өлтіруге кенеттенбел буу жатады.
А.Г.Абрумова және В.А.Тихоненко суицидтің екі негізгі типін атап көрсетеді: шынайы әрекет және демонстративті-шантажды әрекет.
Демонстративті-шантажды әрекетте – өміріне сондай қауіпті емес әрекеттерге барады, яғни денеде ірі қантамырлар жоқ жерлерді кескілеу, онша қауіпті емес дәрілерді ішу. Бір сөбен айтқанда өзіне өлетіндей қауіп төндірмейді.
Шынайы әрекет деп – тұлғаға қатысты қиын проблемалары шешілмеген кезде өзін-өзі өлтіруін айтамыз.
Суицидальді мінез құлықтың белгілі бір формасы, тәсілі, дамуы, тәуекел ету факторлары болады. Суицидальді мінез-құлыққа адамның жас ерекшелігі, жынысы, кәсіби ерекшелігі, өмірлік жолының ерекшелігі де әсер етеді екен. Адамның әрбір жас кезеңдеріне сай өзіне тән суицидальді белсенділік болады. Онда балалық шақ 12 жасқа дейін, ал жеткіншек кезең 12-17 жас аралығын құрайды. Жастар арасы 17-29 жас аралығында болса, ересектер арасы 30-35 жас аралығын қамтиды. Сонымен қоса 55-70 жасаралығындағы қарттық кезеңде бар.
5 жасқа дейінгі балаларда өзін-өзі өлтіру әрекетіне бару өте сирек кездеседі. Жанұялық қақтығыстарға байланысты 9 жасқа дейін 2,5%, ал 9 жастан кейін 80% өзін-өзі өлтіру әрекетіне барады екен. Жеткіншек кезеңінде суицидалды әрекеттің себебі болып ата-анасымен, мұғалімдерімен қақтығысқа бару салдары болып табылады.Жастар арасында, әсіресе, қыздар арасында өздерінің жігіттеріне байланысты суицидальді әрекеттерге баратыны анықталып отыр.
Суицидтың ең жиі кездесетін кезі 15-24 жас аралығы. Өзін-өзі өлтіруге бармас бұрын, суициденттердің көбі дайындық кезеңі – суицидалды кезеңінен өтеді, ол адамның бейімделу қабілетінің кемуімен сипатталады. Ол қызығушылық деңгейінің төмендеуі, қарым-қатынастың шектелуі, мазасызданғыш, эмоционалды тұрақсыз болуы т.б.
Жапонияда тек 1986 жылы ғана 25524 жағдай тіркелген. Швейцарияда әскер қатарына шақырылған боз балаларды психологиялық тексеруден өткізген кезде олардың 2% өзін-өзі өлтіруге барған, ал 24%- де суицидальді ойлар айқын көрінгені мәлім болған.
Польшада соңғы 10 жыл ішінде 12-20 жас арасындағы суицидтен өлген балалар саны 4 есеге көтерілген, ал оның 21% қыздар алса, қалған 79% ұлдар құрайды.
БӘДСҰ (Бүкіл әлемдік денсаулықты сақтау ұйымы) берген мәлімет бойынша дүние жүзінде жыл бойы шамамен 500 мың адам өз өмірлерін қияды екен. Ең жоғарғы суицид көрсеткіші ол Германия, Австралия, Швецария, Венгрия, Чехославакияда болса, ең төменгі көрсеткіш Болгария, Ирландия және Үндістан. АҚШ-та өзін-өзі өлтіру деңгейі 100 мың адамнан орташа алғанда 25-29 адамнан келсе, ТМД-да шамамен 23-24 адамнан келіп отыр.
Өзіне өзі қол салу жағдайлары қарттық кезеңде де ұшырасып тұрады. Байыптап қарасақ асыраушысы жоқ, жалғызбасты, ауру меңдеген, әлсіз қарттардың суицидке баруы таңданарлықта іс емес.
Ал Қазақстанға келсек әлем бойынша жоғарғы деңгейден түспей келеді. Орталық Азиядағы көршілерінен де ілгері тұр. БҰҰ есебінше, Өзбекстанда бұл көрсеткіш – 9,3 адам, Қырғызстанда – 17,7 адам, Тәжікстанда – 5,2 адам. Қазақстанда 2003-2009 жылдары әрбір 100 мың тұрғынға шаққанда 52,4 адамды құраған. Оның 9,4-і әйел болса, 43-і ер адам. Демек қазақ елінің де суицидтен аз зардап шекпегені көрініп тұр.
