Бүгінгі мақаламызды Түркістан облысының тұрғындарының назарына тарихи мұраларды дәріптеу және қорғау тақырыбына арнамақпыз. Өңіріміздегі тарихы бай жерлерге барынша жауапкершілік таныту және қорғау – әрбір азаматтық ортақ парызы.
Тарихи-мәдени құндылықтарды қорғау және ұқыпты пайдалануға қатысты мемлекеттік реттеу мәселелері Қазақстан Республикасындағы басымдық берілген міндеттердің бірі екені анық. Материалдық мұра объектілерінің сақталуын, ғылыми және мәдени пайдаланылуын қамтамасыз ету мемлекеттің өзіндік мәдени-ұлттық ерекшелігін дамытуға жағдай жасайды, қазіргі заманғы жаһандық және интеграциялық үдеріс жағдайында қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз етеді. Бүгінгі таңда тарихи, археологиялық, сәулеттік және мәдени ескерткіштердің қирауы мен мүлдем жойылып кету қаупі төніп тұрғандықтан, бұл проблема одан сайын өзекті бола түсуде. Орын алып отырған күрделі экологиялық, антропогендік факторлар қоршаған табиғи және мәдени ортаның жағдайына, оның маңызды құрамы болып табылатын тарихи және мәдени ескерткіштердің үгітіліп қирай түсуіне ықпал етуде. Сондай жағдайда тұрған ескерткіштерді анықтау және зерттеу арнайы археологиялық зерттеу әдістерін қолдануды, әртүрлі ғылым мен білім жүйелерін бір арнаға тоғыстыратын жаңа бағдарламалар мен жобалар кешенін әзірлеуді талап етеді. Барлау-іздестіру жұмыстарына нанотехнологиялық және инновациялық әдістер қолдану көп жағдайда алға қойылған міндеттің нақты маңыздылығына және, әрине, мамандардың кәсібилігіне тікелей байланысты болмақ.
Атап өтілген басым бағыттар отандық археология саласында іздестіру жұмыстарын одан әрі жетілдіруді қажет етеді. Біздің мақсатымыз – археологиялық білім саласындағы ұйымдастыру-қоғамдық проблемаларды көрсету және ғылыми-зерттеу және генезисті, эволюцияны, сондай-ақ ежелгі және ортағасырлық кезеңдегі ескерткіштердің функционалдық маңызын зерттеудегі басқару органдарының әлеуметтік маңызды қызметтерінің нақты жолдарын ұсыну.
Менің ойымша, осы орайда, мұндай мәселелерді қою мен шешуде басқарушылық құрылымдардың рөлі мен орнын анықтау өзекті әрі айқын болып отыр. Өйткені, мемлекеттік биліктің ынталы органдарының (тарихи-мәдени мұра ескерткіштерін қорғаудың республикалық, облыстық, аймақтық органдары, облыстық өлкетану мұражайлары және басқа ұйымдардың) қатысуынсыз бұл мәселелерді шешу мүмкін емес. Барлық осы мемлекеттік мекемелер және биліктің жергілікті органдары (облыстық, аудандық, ауылдық әкімдіктер) кәсіби археологтармен тығыз байланыста қызмет жасауға, ұйымдастыру жұмыстары барысында оларға көмектесуге, археологиялық ескерткіштерді қорғауды қамтамасыз етуге міндетті.
Дәл осы жергілікті жерде тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғауда және сол өлкенің тарихи-мәдени мұра ескерткіштерін әйгілеуде жергілікті билік органдарының және тарихи-мәдени мекемелердің рөлі айрықша.
Өкінішке орай, Қазақстан Республикасының «Тарихи-мәдени мұра объектiлерiн қорғау және пайдалану туралы» қолданыстағы заңына қарамастан, басым бөлігі әлі ашыла қоймаған, терең зерттелмеген тарихтың ежелгі және ортағасырлық ескерткіштері жерді шаруашылық және өнеркәсіптік мақсатта игеру барысында, сондай-ақ, қоршаған ортаның ықпалына байланысты және қазына іздеушілердің заңсыз іс-әрекеттерінен үнемі қиратылуға және жойылуға ұшырайды. Тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау – мәдени және тарихи құндылыққа ие объектілерді сақтауға және қорғауға бағытталған іс-шаралар кешені. Ескерткіштерді зерттеу, олардың тарихи және функционалдық маңызын бағалау, ресми мәртебе беру, қалпына келтіру және сақтау осы іс-шаралардың құрамына енген.
Тарихи мұрамызды сақтауға жауапсыз қарауымыздың мысалы ретінде «Есімхан ордасы» аумағын айтуға болады. Ол өзі қорғалатын аумақ, Оңтүстік Қазақстан облысы, Төле би ауданындағы Кеңесарық ауылына таяу орналасқан тарихи орын. Өкінішке орай, бүгінгі таңда осы тарихи жерде мұражай емес, әртүрлі құрылыстар мен ауылшаруашылық жұмыстары жүргізілуде.
Адамдардың тарихи құндылықтарға жауапсыз қарайтындығының белгісі Алматы облысындағы ежелгі Жетісу қорғандары аудандарында байқала бастады. Қырық жыл бұрын дәл осы жерден ең бағалы археологиялық олжа – «Алтын Адам» табылғаны белгілі. Әрине, жағымсыз әрекеттер өте белең алып кете қойған жоқ, бірақ жергілікті билік органдары қорғалатын аумақтың жерін заңсыз пайдаланғысы келетіндерге жіті көз салуы керек деп ойлаймын. Егер кеңестік кезеңдегі «Тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау қоғамының» сансыз өкілдері болса, жоғарыда келтірілген деректер бойынша баяғыда-ақ дабыл қағар еді! Ал бүгінгі таңда біздің мәдени құндылықтарымызды қорғау ісі кәсіби археологтардан басқа ешкімге қажет емес сияқты көрінеді.
«Жергілікті жерде», яғни облыстарда тарихи-мәдени мұраны қорғау орталықтары бар, бірқатар өңірлерде мемлекеттік инспекция жұмыс істейді. Бірақ олардың жұмысы қалай жолға қойылған? Олардың құрамында мамандар бар ма? Ал жалпы, сондай «орталықтар» мен «мемлекеттік инспекцияларда» ескерткіштерді қорғау қызметінің өзі қалай жүргізіледі? Ойландыратын деректер бар, ол, әсіресе, археолог мамандарды қатты толғандырып отыр. Атап айтсақ, жоғарыда аталған көптеген өңірлердегі ескерткіштерді қорғау «орталықтары» қорғандарды, қорымдарды, ескі мекендерді, қалашықтарды қорғауға тиісті өздерінің негізгі кәсіби жұмыстарымен емес, неше түрлі қызметтермен айналысатыны туралы деректер бар. Оның қарапайым екі-ақ себебі бар. Біріншіден, көп жағдайда ондай «орталықтардың» қызметкерлерінде ежелгі қорған деген не және оны қалай танып-білуге болатыны туралы аздап болса да түсінік жоқ. Екінші себебін ашып айтсақ, ондай «орталықтарда» «ескерткіштерді қорғау» деген не, ол жұмысты қалай жүргізу керек, ол қандай тетіктерден тұратыны жөнінде ұғым қалыптаспаған.
Тарих және мәдениет ескерткіштеріне археологиялық қызметті іске асыру үшін лицензия алу және рұқсат беру жүйесін жетілдіру мәселесінде үнемі өзгерістер мен толықтырулар болып жататыны қазақстандық мамандардың алаңдаушылығын тудырып отыр.
Ескерткіштерді анықтап және оларды зерттеп, сараптамадан өткізу ісімен тек кәсіби археологтар, біліктілігі жоғары және мол тәжірибе жинақтаған, кәсіби тағылымы зор еңбек өтілі бар мамандар ғана айналысуы тиіс екендігіне сенімдіміз. Олардың жұмысы артефактардың мәдени терең қабаттарын табумен шектелмейді, ең бастысы, мәдени мұра объектілері ретінде ескерткіштерді сақтау мен дұрыс пайдалану болып табылады. Бүгінгі таңда зерттеуші-археологтар Отырар, Қойлық, Талғар, Ақыртас қалашықтарында, Беғазы, Есік, Берел қорымдарында іздестіру және қайта қалпына келтіру жұмыстарын жүргізуде. Олар ескерткіштердің сақталуы мен «өмір сүруін» ұзарту, мұражайландыру, яғни мұражайлық және күзетілетін нысанға айналдыру (Әзірет Сұлтан, Есік, Берел, Мерке-Жайсаң, Тамғалы петроглифтері тарихи-мәдени қорықтары) мәселелерімен айналысуда; тарих және мәдениеттің ғажайып ескерткіштерін (Бесшатыр, Есік, Берел, Боралдай мен Шілікті қорғандарын және еліміздің түкпір-түкпірінде орналасқан көптеген тау-тасқа салынған суреттерді) қирап жойылудан құтқарады, Майбұлақ тұрағы мен Сарайшық қалашығының сақталуы жолында еңбек етуде. Осы тұста атап айтар болсақ, ортағасырлық кезеңде үлкен әкімшілік округтің орталығы болған, аумағы Шаштан Қашғарға дейін созылып жатқан Испиджабтың археологиялық ескерткіштерін зерттеуде археологтардың қосқан үлесі зор.
Бір алаңдатарлық жәйт, бүгінде көптеген адамдар археологиямен айналысуға әуестеніп жүр. Мәселен, қажетті біліктілігі жоқ түрлі мамандықтың өкілдері, мұражай қызметкерлері, университет ұстаздары және кәсіби археологиялық қызметке тікелей қатысы жоқ адамдар археологиялық іздеу жұмыстарымен айналысады. Олардың көпшілігі археологиялық зерттеудің әдістемесінен бейхабар, соның нәтижесінде археологиялық объектіні далалық зерттеу процесінде ескерткіштің мәдени қабаттарының қирауы, оның құрылымдық біртұтастығының бұзылуы жиі орын алып жатады, сондай-ақ және басқа да маңызды бөліктері жойылып кетеді. Бұл жерде құрылыстар жүргізу, жолдар салу жұмыстары барысында ескерткіштердің бульдозерлермен қиратылуы, бүтіндей тарихи археологиялық құндылықтардың қабаттары жойылып кетіп жатқаны туралы не айтуға болады?! Ондай еленбей жатқан ескерткіштердің ежелгі және ортағасырлық тарихты зерттеуде маңыздылығы өте зор екеніне ешкім де терең мән беріп жатпайтыны қынжылтады.
