Қаржы пирамидалары-бұл жаңа салымшыларды тарту арқылы жоғары табыс уәдесімен қатысушыларды тартатын алаяқтық схемалар. Көптеген ескертулер мен заңнамалық шараларға қарамастан, қаржы пирамидалары пайда болып, құрбандарын табуды жалғастыруда, әсіресе қаржылық сауаттылығы төмен аймақтарда. Түркістан облысы Қазақстанда да ерекшелік емес.
Қаржы пирамидасының алғашқы белгісі-нақты емес жоғары кірістер туралы уәде. Қаржы пирамидалары көбінесе қысқа мерзімде жоғары табыс әкеледі. Егер сізге нарықтық мөлшерлемелерден едәуір жоғары табыс ұсынылса, бұл күдік тудыруы керек. Мысалы, бір айда салынған қаражатты екі есе көбейтуге уәде беру – алаяқтықтың айқын белгісі.
Ата-анаңызды, ата-әжеңізді, сондай-ақ картасы бар балаларды ешкімге, әсіресе телефон арқылы төлем деректерін, оның ішінде картаның арғы жағындағы кодты, интернет-банкингтің паролін, SMS-кодты хабарламауға және қоңырау шалушылардың нұсқаулары бойынша күмәнді қосымшаларды жүктемеулерін ескертіңіз.
Қаржылық алаяқтықпен байланысты тақырып бойынша жиі қойылатын сұрақтарға жауаптарі жөнінде Fingramota.kz-ке сілтеме жасаған tagan.kz жазады.
Сұрақ: Банктік аударым арқылы жасалып жүрген — бұл қандай алдау схемасы, айтыңызшы? Яғни, ақша қателесіп түседі, содан кейін бұл алаяқтардың айла-амалдары екені белгілі болады.
Жауап: Иә, алаяқтардың қателесіп аудару сияқты схемасы бар. Мысалы, сіздің шотыңызға қандай да бір сома түседі. Содан кейін бір адам қоңырау шалып, «абайсызда» сізге соманы аударғанын хабарлайды, оны ол айтқан нөмірге қайтаруды сұрайды. Кейде мұндай бейтаныс адамдар тіпті мазалағаны үшін сыйақы ретінде белгілі бір соманы қалдыруды ұсынады. Бұл ретте алаяқтар өте сенімді болады және көбінесе психологиялық әдістерді қолданады: аяушылық сезіміңізді оятады, асықтырады.
Көбісі алаяқтардың әңгімелеріне сенеді және кері аударымдар жасайды. Алайда, кейінірек сіздің атыңызға кредит ресімделгені және сіз бұл ақшаны алғаныңыз және өзіңіз аударғаныңыз белгілі болады.
Есіңізде болсын: егер сіздің шотыңызға бейтаныс жіберушіден ақша түссе және сіз олар туралы білмесеңіз, өз банкіңізге қоңырау шалып, аударымды болдырмауды және оларды жіберген адамға қайтаруды сұраңыз.
Алаяқтықтың бұл түріне қарт адамдар, сондай-ақ мүмкіндігі шектеулі адамдар түседі.
Алдын алу шарасы ретінде ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі қаржы ұйымдарының қашықтан басқарылатын платформаларына қарт адамдарға және ерекше қажеттіліктері бар адамдарға өзіне сенімді көмекшіні тағайындауға мүмкіндік беретін «екінші қол» сервисін енгізуді жоспарлап отыр. Бұл адам клиенттің операциялары туралы хабарлама алады және оған белгілі бір уақыт ішінде операцияларды растау немесе қабылдамау құқығы беріледі.
Сұрақ: Мен телефон арқылы алаяқтарға өзім және картам туралы маңызды ақпаратты бердім, енді не істеуім керек?
Жауап: Өкінішке орай, маңызды ақпаратты жиі алаяқтардың қолына беретін адамдардың өздері, өйткені олар қырағылықтарынан айырылып әртүрлі мән-жайларға байланысты дұрыс ойлау және бәрін талдау қабілетін жоғалтады.
Егер сіз дербес деректеріңізді, картаңыз туралы ақпаратты үшінші тұлғаларға абайсызда беріп қойсаңыз, банкіңізге дереу хабарласып, орын алған жағдай туралы хабарлаңыз және шотыңызды және барлық транзакцияларды бұғаттауды сұраңыз. Міндетті түрде құқық қорғау органдарына арыз жазып, нөмірі мен тіркелген күні көрсетілген арыздың көшірмесін өзіңізге сақтап қойыңыз.
Сізде қарыз болмаса да, кредиттік тарихыңызды үнемі тексеріп отырыңыз. Өйткені алаяқтардың «ұрланған» құжаттар бойынша кредит ресімдейтін кездері болады. Сонымен қатар, дербес кредиттік есептен сіздің рұқсатыңызсыз қандай қаржы институттары немесе МҚҰ кредит тарихыңызды сұрағанын бақылай аласыз. Заң бойынша Қазақстанның әрбір азаматы күнтізбелік жылына бір рет дербес кредиттік есебін тегін ала алады. Ол үшін кредиттік бюроға жүгіну қажет, Қазақстанда олар екеу: Мемлекеттік кредиттік бюро және Бірінші кредиттік бюро, сондай-ақ ХҚКО-ға немесе кредиттік есепті электрондық үкімет веб-порталы арқылы алуға болады.
Кредиттік тарихта қателік орын алатын жағдайлар болады. Мысалы, кредитор қандай да бір ақпаратты қате көрсетуі. Қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау және қарыз алушылардың кредиттік тарихын жақсарту мақсатында Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі Бірінші кредиттік бюромен бірлесіп, www.fingramota.kz сайтында кредиттік тарихтағы ақпаратты қашықтықтан даулау процесін енгізді. Сондай-ақ кредиттік тарихтағы ақпаратты МКБ сайтында «Ақпаратты қалай даулаймыз» бөлімінде және БКБ сайтында «Ақпаратты даулау» бөлімінде даулауға болады. Бұл қызмет азаматтарға тегін көрсетіледі.
Сұрақ: Адал кредиттік ұйымдарды алаяқтардан қалай ажыратуға болады?
Жауап: Егер сізге ақша шұғыл қажет болса және қысқа мерзімді қарыз алғыңыз келсе, банктерге немесе микроқаржылық қызметті жүзеге асыратын ұйымдарға жүгінуге болады. Олардың барлығының қызметі Қазақстан заңнамасының шеңберінде реттеледі және олар Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің лицензиясына ие.
Кез келген кредит — үлкен жауапкершілік екенін есте сақтаңыз! Сіз барлық тәуекелдерді өлшеп, өзіңіздің кірістеріңіз бен шығындарыңызды бағалауыңыз керек.
Алайда нарықта «қара кредитор» деп аталатын заңсыз компаниялар бар. Сондықтан сақ болыңыз!
Бұл сізге қандай қауіп төндіреді? Жоғары пайыздық мөлшерлемелерден, комиссиялардан және әртүрлі қосымша төлемдерден басқа, олар кредит үшін бастапқы жарнаны сұрауы мүмкін.
Егер сізге өте тиімді талаптарла кредит ұсынылса, онда менеджер берген немесе компанияның жарнамасында көрсетілген барлық уәделер келісімшартта нақты көрсетілгеніне көз жеткізіңіз.
Қазақстанда шартты ресімдеу мен мазмұнына қойылатын талаптар заң жүзінде жазылған. Алайда лицензия алмаған компаниялар шартты заң нормасына сәйкес сирек жасайды. Өз шарттарында олар талаптарды ұсақ қаріппен немесе оларды екі ұшты жазауы мүмкін, яғни талаптардың тұжырымдамасы нақты емес және жалтармалы болуы мүмкін.
Мұндай компаниялар тағы несімен қауіпті? Егер сіздің құжаттарыңыз алаяқтардың қолына түссе, онда олар, сіздің атыңызға кредит рәсімдей алады, тіпті біреу ғана емес, бұл туралы сіз жақын арада білмейсіз, немесе Сізден CVC/CVV-кодтарды қоса алғанда, банк карталарының деректерін сұрап алып сіздің барлық шоттарыңызды нөлге тең етуі мүмкін.
Кредиторды таңдау кезінде қарапайым ережелерді есте сақтаңыз:
Ұйымда ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің лицензиясы бар-жоғын және оның Агенттікте есептік тіркеуден өткенін тексеріңіз. Лицензияның болуын қаржылық реттеушісінің www.gov.kz сайтында «Қызметі» бөлімінде тексеруге болады;
Шартқа қол қоймас бұрын оны мұқият оқып шығыңыз. Шартқа қол қою арқылы сіз кредит ұйымы сізге ұсынатын талаптармен толық келісетіндігіңізді растайтыныңызды есте сақтаңыз. Егер сізге түсініксіз жері болса, менеджерден сұрап нақтылаңыз. Шартқа бірден қол қоюға асықпаңыз, оны үйге әкеліп, бәрін мұқият оқып шығыңыз.
Барлық қаржы ұйымдары тіркеуден өтуі тиіс және өз қызметін жүзеге асыру үшін Агенттіктің лицензиясына ие болуы тиіс екенін еске саламыз. Агенттіктің сайтында тіркеуден (қайта тіркеуден) өткен және лицензиясы бар қаржы ұйымдарының тізілімдері, сондай-ақ күмәнді компаниялардың тізімі орналастырылған.
Сұрақ : Алаяқтардың айла сына т үспес үшін қандай қауіпсіздік ережелерін сақтау керек?
Жауап : Біз сақтауды ұсынатын мынадай қарапайым қауіпсіздік ережелері бар:
К арточка лар бойынша :
ПИН-кодты картаға жазбаңыз және оны басқа адамдарға айтпаңыз, оны банкоматтар мен POS-терминалдардан басқа еш жерге енгізбеңіз;
Картаңыздың толық деректемелерін ешкімге айтпаңыз және оның суретін Желі немесе мессенджерлерге салмаңыз. Егер біреу сізге ақша аударғысы келсе, оған картаның нөмірі немесе телефон нөмірі ғана қажет;
Карталарыңыз бойынша транзакциялардың деректерін жедел алып отыру үшін SMS/Push хабарламалар сервисін іске қосыңыз және оның мәтінін мұқият оқыңыз, Сіз жүргізбеген операция туралы хабар келген жағдайда, құпиясөзді енгізбеңіз және банкке қоңырау соғыңыз;
Банктен біліңіз және мүмкіндік болатын жағдайда, өзіңіздің төлем карточкаңыз үшін 3D-Secure (VISA) немесе SecureCode (MasterCard) функциясын қосып беруді сұраңыз.
О нлайн- төлем жасау жағдайында :
Егер сіз Желіде онлайн сауда жасайын деп жатсаңыз, сайттың шынымен интернет-дүкенге тиесілі екеніне көз жеткізіңіз және мекенжай жолағында сайттың жазылуын мұқият тексеріңіз, ол HTTPS-ден және жабық құлып символынан басталуға тиіс;
Интернет арқылы сатып алуға ғана арналған жеке карта ашыңыз;
Картаның деректерін күмәнді сайттарда енгізген болсаңыз немесе оларды абайламай алаяқтарға хабарлап қойсаңыз, картаны дереу бұғаттау үшін банкке хабарласыңыз.
Дербес деректер :
Жеке басты куәландыратын құжаттардың көшірмелерін қоса алғанда, бейтаныс адамдарға ешқашан өзіңіздің дербес деректеріңізді айтпаңыз және жібермеңіз;
Дербес ақпаратты беру талап етілетін күмәнді интернет-байқаулар мен лотереяларға қатысудан аулақ болыңыз;
Өзіңіздің электрондық поштаңыз және сайттардағы жеке кабинеттеріңіз үшін күрделі құпиясөздерді қолданыңыз. Құпиясөздер әртүрлі, 10 символдан жоғары, құрамында бас және кіші әріптер, цифрлар және арнайы символдар болуға тиіс. Құпиясөздің сіз үшін маңызының болғаны дұрыс және есіңізде оңай сақтай алатындай құпиясөз ойлап табуға тырысыңыз. Және, әрине, оны құпия сақтаңыз.
Мобиль дік қосымшалар :
Өздеріңіздің электрондық құрылғыларыңызға күмәнді бағдарламалар орнатпаңыз;
Гаджеттеріңізге қосымшаларды тек ресми дүкендерден жүктеңіз;
Олардан интернет-банкинг сервистерін іске қосатын құрылғыларда лицензиялық антивирустық бағдарламалық қамтылымды қолданыңыз.
