Алаяқтықтың алдын алу — бүгінгі таңда барлығымыз үшін өзекті мәселе. Әсіресе интернеттің дамуымен алаяқтар санының артуы дабыл қағуда. Қазақстанда әр күн сайын алаяқтардан зардап шегетін адамдардың саны артуда, сондықтан алаяқтықтан сақтану үшін әрбір азаматтың хабардар болуы өте маңызды. Осы жобада алаяқтықтан қорғаудың маңызды шаралары, сонымен қатар алаяқтардың тактикасы мен методологиясы қарастырылады. Жоба барысында мынадай аспектілер зерттеледі: жеке ақпаратты қорғау, күмән тудыратын ақпараттарға жауап бермеу, интернет-ресурстардың сенімділігін тексеру және құқық қорғау органдарына хабарласудың маңыздылығы. Нәтижесінде, азаматтарды алаяқтардан қорғау үшін пайдалы ақпараттарымен бөлісетін буклет әзірленеді.
Бас тартуға болатын ұсыныстар: алаяқтар адамдарды қалай алдайды.
Алаяқтар қоғамдық өмірдегі үрдістер мен қаржы нарығындағы жаңалықтарды бақылап отырады, сондықтан да олар әдістері мен схемаларын үнемі жетілдіріп отырады. Қаскүнемдер өздеріне қажетті ақпаратты алса, аңғал адамдардың қалтасын бірнеше минуттың ішінде қағып алады. Бұл жөнінде толығырақ Fingramota.kz порталына сілтеме жасаған 4tagan.kz жазады. «Кредит беруге ерікті тыйым салуды орнатуға көмектесеміз»
2024 жылғы ақпаннан бастап азаматтардың кредит алудан ерікті түрде бас тартуды белгілеу құқығы заңнамалық түрде енгізілді. Бұл – арнайы қорғау тетігі, оның көмегімен әрбір қазақстандық банктер мен микроқаржы ұйымдарында жаңа кредиттер алуға өз бетінше тыйым сала алады. Алаяқтар бұл жаңалықты пайдаланбай қоймады – олар ерекше алдау схемасын жасады.
Банк қызметкерінің атын жамылған қаскүнемдер ықтимал құрбанына қоңырау шалып, қазіргі уақытта оның атына кредит алуға өтініш берілгенін хабарлайды. Қоңырау шалушы: «Сіздің кредит алғыңыз келгені рас па?» деп сұрақ қояды. Әдетте, азаматтар ешқандай өтініш бермегенін айтып, бастарын ала қашады. Алаяқ осындай жауаптың боларын болжап, кредитке берілген өтінімнің күшін жойғанын хабарлайды, содан кейін алдағы уақытта мұндай жағдайды болдырмас үшін «Стоп кредит» қызметін пайдалануға кеңес береді. Ол үшін банктің ресми сайтына сілтеме жібереді, ал азамат кредиттен ерікті түрде бас тартуды белгілеу үшін сондағы нысанды толтыруы қажет.
Шын мәнінде, бұл сілтеме жеке және қаржылық ақпаратты жинау үшін құрылған фишингтік сайтқа апарады. Осы сайттағы нысанды толтырғаннан кейін тұтынушылар алаяқтарға өздерінің дербес деректерін береді.
Кеңес: кредиттер беруге өз бетінше тыйымды банктердің сайттарында емес, электрондық үкімет порталындағы жеке кабинетте немесе eGov мобильді қосымшасында қоюға болады. Сондықтан да алаяқтардың айла-шарғыларына берілмеңіз, қоңырау шалушы бейтаныс адамдарға нұсқау беріп, SMS немесе мессенджерлер арқылы түсініксіз сілтемелерге өтуді кеңес берген кезде өте мұқият әрі сақ болыңыз.
«Ұялы байланыс қызметтерін көрсету туралы шартты қайта ресімдейік»
Алаяқтар азаматтарға ұялы байланыс операторы қызметкерлерінің атын жамылып телефон шалып, абонент нөмірінің жақын арада қолданысы тоқтайтынын хабарлайды.
Байланыссыз қалмау үшін азаматтарға онлайн-форматта байланыс қызметтерін көрсету туралы шартты қайта ресімдеуге кеңес береді. Ол үшін ұялы телефонға белгілі бір сандар комбинациясын теріп, ұялы байланыс операторы-мыс жіберген SMS-кодты хабарлау қажет.
Егер сіз қаскүнемдерге сеніп, олардың айтқанының бәрін істесеңіз, қоңыраулар мен мәтіндік хабарларды, оның ішінде банктердің SMS-кодтарын алаяқтардың нөмірлеріне автоматты түрде бағыттауды іске қосасыз. Бұл оларға банктік шотыңызды қашықтан басқаруға қол жеткізіп, одан қолма-қол ақша алуға мүмкіндік береді.
Кеңес: Мұндай телефон қоңырауы түскен кезде әңгімені тоқтатыңыз. Егер сіз сөйлесуді жалғастырсаңыз және сөйлесу кезінде телефоныңызға жеке кабинеттен SMS-код келсе, оны ешкімге айтпаңыз.
Мобильді байланыс операторына қолдау қызметіне оның ресми сайтында көрсетілген нөмір бойынша өзіңіз қоңырау шалыңыз.
«Мен саған лалагүл сыйлаймын…»
1-қыркүйек қарсаңында кейбір қазақстандықтар гүлдерді әлеуметтік желілер арқылы жеткізуге тапсырыс береді.
Соған байланысты фишингке тап болмас үшін, абай болу керек. Қаскүнемдер сырттай түпнұсқаларға ұқсайтын жалған интернет-дүкендер жасап, гүлдерді сату туралы хабарландырулар орналастырады, төмен бағамен гүл шоқтарын ұсынады. Сол бағаға қала бойынша, тіпті бүкіл ел бойынша жеткізу құны да қосылуы мүмкін.
Әдетте, азаматтардың көпшілігі тауардың бар-жоғына көз жеткізбестен, бірден тауар ақысын аударып не электрондық әмиянға салып жібереді. Нәтижесінде, алаяқтар ақша келіп түскеннен кейін телефондардын бұғаттайды және жарнамадан алып тастайды, ал адресаттарда не ақша, не гүл жоқ болып қала береді.
Алаяқтықтың тағы бір стандартты емес схемасы гүл жеткізумен байланысты. Қаскүнемдер азаматтарға қоңырау шалып, оларға шоқ гүлінің жеткізілгенін және оны алу үшін ұялы телефонына жіберілген SMS-кодты айту керектігін айтады. Мұның арты неге апаратынын болжау қиын емес.
Кеңес: Егер сіз тауарды онлайн сатып алғыңыз келсе, сайттың шынымен интернет-дүкенге тиесілі екеніне көз жеткізіңіз. Дүкеннің сайтында ғана емес, сонымен қатар танымал іздеу жүйелері арқылы өнім туралы пікірлерді мұқият оқып шығыңыз.
Жалған пікірлерді тану қиын емес. Сондай-ақ, әлеуметтік желілердегі дүкен парақшасының қанша уақыттан бері жұмыс істеп келе жатқанына назар аударыңыз.
Қаржы алаяқтарының құрбаны болмау үшін не істеу керек?
Ақшаға қатысты кез келген ұсынысты мұқият зерделеңіз және маңызды қаржылық шешімдер қабылдауға ешқашан асықпаңыз.
Ешқашан бейтаныс адамдарға жеке деректеріңізді айтпаңыз, оның ішінде жеке басыңызды куәландыратын құжаттардың көшірмелерін жібермеңіз.
Картаңыздың толық мәліметтерін ешкімге бермеңіз немесе оның суреттерін интернетте жарияламаңыз. Егер біреу сізге ақша аударғысы келсе, оларға карта нөмірін немесе телефон нөмірін айту жеткілікті.
Транзакциялар бойынша деректерін жедел алу үшін SMS/Push-хабарландыру сервисін қосыңыз. Егер сіз жасамаған операция туралы хабарлама келсе, растау кодын енгізбеңіз, банкке қоңырау шалыңыз және ақпаратты нақтылаңыз.
Төлем картаңыз үшін 3D-Secure (VISA) немесе SecureCode (MasterCard) қосыңыз.
Егер сіз тауарды онлайн сатып алғыңыз келсе, сайттың шынымен интернет-дүкенге тиесілі екеніне көз жеткізіңіз және мекенжай жолағында сайттың жазылуын мұқият тексеріңіз, ол HTTPS-тен басталады және жанында жабық құлып белгісі болуы керек.
Интернетте сатып алуға ғана арналған жеке карта ашып қойыңыз.
Егер сіз күмәнді сайтта карта деректерін енгізсеңіз немесе оларды алаяқтарға қателесіп айтып қойсаңыз, картаны бұғаттау үшін банкке қоңырау шалыңыз.
Сайттардағы электрондық пошталар мен жеке кабинеттер үшін күрделі құпиясөздерді қолданыңыз және оларды ешкімге айтпаңыз. Құпиясөздер әр түрлі, бас және кіші әріптермен, сандармен және арнайы таңбалармен аралас болуы керек.
Электрондық құрылғыларға күмәнді бағдарламаларды орнатудан аулақ болыңыз.
Интернет-банкинг сервистерін қосатын құрылғыларда лицензиясы бар вирусқа қарсы бағдарламалық қамтылымды пайдаланыңыз.
Сақ болыңыз, алаяқтардың арандатуына берілмеңіз және қаржылық сауаттылығыңызды арттырыңыз!
