Әр нәрсенің себебі мен салдары болатыны заңды. Кез келген зиянды әрекетпен күресу үшін оның салдарын емес, себебін зерттеу өте маңызды. Сол үшін де суицидтің шығу мен жасалу төркінін білуіміз керек. Өзінеөзі қол жұмсаудың себептерін алғаш зерттеген ғалымдардың бірі Э.Дюркгейм өлімге итермелейтін себептерден бастап зерттеп, бірнеше топқа бөліп қарастырған. Эгоистік себеп (қоғам мен индивидтің арасындағы қарым-қатынастың әлсіреуі), альтуристік себеп (шындық үшін немесе басқа адамдар үшін), аномикалық себеп (қоғамдағы дағдарыс жағдайлар). Әрине, ғылыми классификацияны білуміз өте қажетті нәрсе. Деседе суицидтің болу себептерін кең көлемде ашалап таныстыра кетейік. Сайт тілшісі Н.Тілеуқабылдың осы тақырыптағы ізденісін назарларыңызға ұсынып отырмыз, деп жазады mezgil.kz порталына сілтеме жасаған 4tagan.kz ақпараттық агенттігі.
Суицидің әуелгі себептерінің бірі – сенім. Ал сенім мәселесі діни мәселеге ұласатыны жасырын емес. Сіздің көкейіңізде не үшін деген сұрақтың туатыны заңды. Жапон самурайларының өзіне харакири (ішін қанжармен жару) жасап жатқанын талай кинодан көрген шығарсыз. Жауынан жеңілгенде, намысы тапталғанда немесе саясат пен билікке қарсы шыққанда тәкаппар да ержүрек, батыл да батыр самурайлардың дәл осы әдіске жүгініп жататыны шындық. Олардың мұнысы рухани кемістігінен немесе боркемік әлсіздігінен емес. Мүмкін жапондарға тән ұлттық мінез шығар. Деседе бұл әрекеттің түп негізі будда дінінде жатыр. Өйткені өзін-өзі өлтіруге тек будда діні ғана рұқсат береді. Ал жапондар осы будданың дзен-буддизм тармағын ұстанатыны белгілі. Буддистерде «сансара», исламда «тәсанух», ал ғылымда «реинкарнация» деген ұғым бар. Қарапайым түрде түсіндірсек қайта туылу немесе өлгенен соң қайта өмірге келу дегенді білдіреді. Олардың сенімінде жан мен тән бөлек нәрсе. Жан – өлмейтін абсолют, тән – тек сыртқы қабық қана. Бүгін тәнің өлгенімен жаның басқа формада қайта өмірге келуі мүмкін. Бейнелеп айтқанда жыланның қабық тастап түлегені іспетті. Қабық қалады, жылан ары қарай өмір сүреді. Олай болса жаныңды қимайтын несі бар?! Ертең-ақ өмірге қайта келесің емеспе. Самурайлардың өлімге қорықпай-ақ мойынұсынуының себебін енді түсінген шығарсыз. Кезінде бүкіл қытайды дүрліктірген Ли Хұң Жыда будданың осы сенімін дамытып, суицидті уағыздайтын «Палунгұң» кітабын шығарғанына да көп жыл бола қойған жоқ. Осы кітапқа мүлгиміз деп талай қытай өз-өзін өлтіріп, соңында мемлекеттің күшімен әрең ауыздықталған болатын.
Ал ислам дінінің адам өмірін алланың аманаты санап, «тәсанухты» жоққа шығаратыны бәрімізге белгілі. Демек исламда суицидке итеретін ешқандай түсінік пен догма жоқ. Бұл турасында қасиетті Құран Кәрімде: «Өз-өздеріңді өлтірмеңдер (және соған апаратын бұзықтыққа бармаңдар). Расында (сіздерді бұдан тыйған) Алла сендерге ерекше мейірімді» («Ниса» сүресі, 29-аят), – деген аяты анық дәлел. Сонымен қоса, пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) әл-Бұхариден жеткен сахих хадисінде: «Кімде-кім өзін темір қарумен өлтірген болса, ол тозақта әрқашан сол темірді көтеріп жүреді. Ал кімде-кім у ішіп өлетін болса, ол адам тозақта мәңгі у ішіп жүретін болады. Егер кімде-кім өзін өлтірмек болып таудан құласа, ондай адам тозақта мәңгі құздан құлап бара жатады», – делінген. Бірақ исламда да өзін өлтіруді бақыт санайтын теріс ағымдардың бар екенін жоққа шығара алмаймыз. Шиттердің исмаилия тармағының белді өкілі Хасан ибн Саббах тәрбиелеген әскери өнерді жетік меңгерген жендеттердің болғаны тарихтан мәлім. Атақты Шыңғысханның екінші ұлы Шағатайда осы жендеттердің қолынан мерт болған. Олар аяуды білмес қатыгез де қатал, батыл да жүректі болғаны үшін емес, өз жанын ойланбай қиятын жанкештілігімен басқалардың зәресін ұшырып отырған. Жанкешті болуының себебі олардың сенімінде еді. Олар қайта өмірге келуге иланбаса да, шейіт болу арқылы мәңгілік ұжмақтың төрінде отыратынына сенетін. Осы сенімдері өздерін өлімге жетелеуге итермелейтін. Қазіргі терактілер мен жарылыстарда осы сенімді ұстанған жат пиғылды ислам атын жамылған теріс бағыттағы діни сенімдегілердің әрекеті екені белгілі. Ондай теріс ойдан тек таза исламдық көзқарас пен ұлттық құндылықтар ғана құтқара алмақ.
Келесі суицидке жетелейтін басты себептердің бірі махаббат мәселесі болуыда мүмкін. Мұнда махаббаттың қатысы қанша дерсіз. Бірақ өзіне қол салуға бейім адамдардың түсінігіндегі махаббат өлімге жетелейтіні жасырын емес. Ғашығынан жауап ала алмау немесе қатты қарсылыққа ұшырау, сүйгенінің сатқындығы, онымен қосылуға кедергілердің көп болуы сияқты істер олардың рухын жасытып, жүрегін жаралайтыны айдан анық. Оның шешімін таппаған соң, өмірден түңіліп, тіршіліктен баз кешетіні тағы бар. Оның соңы өліммен аяқталып жатады. Олардың қатарында ойнап жүріп от басып, аяғы ауыр болып қалған аруларда бар. Ағылшын әдебиетінде ғана емес, әлем әдебиетінде де шедеврге айналып, рухани қазына, мәдени құбылыс болып саналатын Шекспирдің «Ромео мен Джульетта» трагедиясы есіңізде шығар. Қазақ әдебиетінде де «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» атты теңдессіз жыр бар. Екуінде де арманына жете алмай қыршынынан қиылған қос ғашық. Ондай аңыздар мен жырлар басқа халықтарда да қаншама. Бүгінде ондай трагедияны кинофильмдерден де көп көреміз. Сіз үшін ол махаббат үшін құрбан болған қос ғашық туралы сұлу жыр, әдемі кино болғанымен, олар үшін еліктейтін әрі оларда маххаббат үшін жан қиған деп өздерін ақтайтын орай болмақ. Өзін өлтіруге бел буған соң, өзінің махаббат үшін осындай әрекетке барғанын хат ретінде артына тастап кететін оқиғалар жиі кездеседі. Мұндайды психологияда «Вертер синдромы» деп атайды.Ғашықтық жолында өз өмірін қиюға дейін барған махаббат құрбандарының іс-әрекетін теріс бағытта қабылдап, қате түсінген жастардың санасы улануына осы жағдайда әсер етуде десек қателесе қоймаймыз. Сондықтан оларға махаббаттың өлім үшін емес, өмір үшін керек екенін ұғындырған абзал.
Отбасындағы таусылмас жаңжалда суицидің қайнар көздерінің бірі болуы мүмкін. Отбасындағы ұрыс-керіс пен түсініспеушіліктер ең бірінші балаларға әсер ететіні рас. Өз ата-анасынан қамқорлық пен жылылықтың орнына қаталдық пен ызғар сезінген баланың психикасы да дұрыс болмасы ғылми дәлелденген нәрсе. Маскүнем әке, жанарынан жас кетпеген бейшара ана, оны мазақ ететіп масқаралайтын басқа балалар, қорлану мен кемдік жас баланың жігерін жасытып, өмірге деген қызығушылығын жоятыны бесенеден белгілі.Олар өлімі арқылы өзіне көңіл аудартуды мақсат тұтуы да ғажап емес. Соңында не дөрекі, даңғой, мейірімсіз, қоғамға пайдасы жоқ адам болып ер жетеді, не өзіне қол салып суицидке жол береді. Егер өзіне өзі қол салу тек жағдайы төмен отбасыларда ғана кездеседі десеңіз қателескеніңіз. Мұндай қателікке шектен тыс ерке шолжаңдарда ұрынады екен. Мәселен, ата-анасымен не мұғалімдерімен тайталасқан жағдайда олардан осы арқылы өш алғысы келеді. Ата-анасы мен басқалардың қабірінде жылап, қайғырып тұрғанын елестетіп, оларды осылайша жазаламақ. Оның соңы, әрине, қайғылы өлім болмақ.
Суицидтің тағы бір себебі денсаулық салдары. Өйткені атының өзі адамды қорлайтын немесе жазылуы мүмкін емес ауыруға ұшыраған адамдардың да өз өмірін ерте қиюы кездесіп тұратын жайт. Тіптен олардың қатарында психологиялық ауытқушылығы бар адамдарда ұшырасып жатады.
Суицидке бейім балалардың кейбірінің мінез-құлқында ауытқулары бар және олардың шизофрениямен ауыратыны анықталған. Дегенмен, өзін-өзі өлтіргендердің көбінің дені сау, психикасынан ешқандай ауытқу байқалмағандар.
