Ғасырлар бойы суицид проблемалары діни, заңды, моральдық және этикалық тұрғыда қарастырылып келеді – соңғы таңдау, тұлғаның еркіндігіне өздігімен жетілуіне байланысты болды. ХІХ ғасырдан бастап суицид мәселелесі бірқатар ғылым саласының (социология, этнография, психология, психиатрия және т.б.) назарын өзіне аударды. Көптеген ғалымдар суицидтік мінез-құлықтың теориялық негізін құруға ұмтылды, бірқатар тұжырымдамалар бар, бірақ соған қарамастан, осы уақытқа дейін суицидтің табиғатын түсіндіретін бірыңғай теория жоқ. Тұжырымдамалардың ішінде В.Т.Кондратенко төртеуіне тоқталады: биологиялық, психопатологиялық, психологиялық және әлеуметтік Осылардың ішінде үшінші – психологиялық тұжырымдаманы қолдаушы Зигмунд Фрейд өзін-өзі өлтіруді агрессиямен және ерекше жағдай – аутоагрессиямен көрінетін өлім инстинктінің көрінісі ретінде қарастырады.
Бұл тұжырымдаманы жақтаушылар суицидті трансформацияланған (өздігінен бағытталған) кісі өлтіру деп санайды және олардың көзқарастарының дұрыстығын растау үшін олар бірқатар елдерде кездесетін кісі өлтіру мен суицидтің кері сандық арақатынасына, сондай-ақ соғыс кезінде суицидтің азаюына сілтеме жасайды.
Алайда, қазіргі заман суицидологтары Фрейдтің көзқарасымен, атап айтқанда, оның агрессиялық инстинкттің көрінісі ретіндегі автоагрессияға деген көзқарасымен толықтай келісе бермейді, соған қарамастан адамның өзін-өзі өлтірудегі себептері арасында жетекші орын адамның психологиялық көңіл-күйіне беріледі. Мәселен, Эдвин Шнейдман өзін-өзі өлтірудің бірнеше жалпы психологиялық ерекшеліктерін атап көрсетеді.
Көптеген отандық зерттеушілер суицидтік мінез-құлықты қалыптастырудағы психологиялық факторлардың рөлін төмендетпей, оларды жетекші ретінде қабылдайды және әлеуметтік, биологиялық тұрғыда біргеқарастырады. Бұл бағыттабірқатар ғалымдардың зерттеулері (У.П.Короленко, Н.В.Конончук, А.Г.Амбрумова, А.Т.Акажанов, М.К.Курбаналиева, К.Г.Елшибаева және т.б.) үлкен қызығушылық тудырады, онда тұлғаның преморбидті ерекшеліктері суицидтік мінез- құлықты болжауға мүмкіндік
беретін алдын ала болжайтын факторлардың бірі ретінде қарастырылады.
А.Г.Амбрумова өз-өзіне қол жұмсау проблемасындағы тұлғаның рөлін қарастыра отырып, жағдайдың суицидогенділігі адамның оны қабылдауға және қабылдауға дайын болуымен анықталатынын атап көрсетеді. Осы ұстанымға сүйене отырып және оның практикалық маңыздылығын негіздей
отырып, автор жеке тұлғаның бейімделуінің бірнеше түрлерін анықтайды: интеграцияланған тип; компенсаторлық- бейімделген тип; дискорданттыбейімделген тип; қатаң-онформды тип; шектеулі-конформды тип; әлеуметтік жетектеуші тип; патологиялық тұрғыдан бейімделмеген тип.
Суицидтік мінез-құлықты талдаудың әлеуметтік тәсілінің негізін салушы Э.Дюркгейм суицидті үш негізгі категорияға бөледі: альтруистік, эгоистік, аномиялық суицид.
Альтруистік суицид – бұл өзінің әлеуметтік тобының – отбасы, достар, пікірлес адамдар және т.б. үшін өз өмірін құрбан етудің ерекше әрекеті. Эгоисттік суицид өзінің әлеуметтік тобымен бірлік сезімін жоғалтқан және осылайша енді әлеуметтік, отбасылық және діни бақылауға бағынбайтын адамдарға тән. Аномиялық суицид (француз тілінен аударғанда – заңның, ұйымның жоқтығы) «ұжымдық тәртіп» жетіспейтін қоғамда өмір сүретіндер арасында байқалады, өйткені ол түбегейлі әлеуметтік өзгерістер сатысында
немесе саяси дағдарысты бастан кешуде.
Э.Дюркгеймнің тұжырымдамасы қазіргі заманғы суицидология теориясының дамуына айтарлықтай әсер етті, бірақ бұған қарамастан, ол жеке себептерге тиісті назар аудармай, әлеуметтік факторлардың рөлін асыра бағалады деп айту керек. Алайда, микроәлеуметтік шартты бола отырып, суицидтік әрекеттердің көпшілігі өзін-өзі жоюға емес, басқалармен бұзылған әлеуметтік байланыстарды қалпына келтіруге бағытталғанын ескермеуге болмайды. Бұл, ең алдымен, жеткіншектердің суицидтік әрекеттеріне жатады, өйткені олар әдетте олардың жеке басына емес, қоршаған ортаға қарсы бағытталған. Көп жағдайда, жеткіншек шақта біз суицидке тырысу туралы емес, тек суицидтік техниканың сол немесе басқа суицидтік емес мақсатқа жету жолында қолданылуы туралы айтады. Жоғарыда аталған әрекеттердің ықтимал қаупі азаймайды. Мәселен, мысалы, Э.Шир суицидтік әрекеттердің бөлінбейтін, қасақана, импульсивті, амбивалентті, демонстрациялық түрлерін ажыратады.
Диагностикалық мақсаттарды басшылыққа ала отырып, суицидтік қауіптің жоғарылауының бірнеше типтерін анықтаған жөн. Мысалы, А.Г.Амбрумова және басқа ғалымдар өз-өзіне қол жұмсау мінез-құлқы бар жеткіншектердің жеке ерекшеліктерін зерттей келе, олардың көпшілігіне импульсивтілік тән, олар кез-келген ұзақ уақыт бойы қабылданған шешімдерді ойлау қабілетсіздігінде, әрекеттердің салдарын болжай
алмауында көрінеді. Суицидті жеткіншектерге эмоционалдық тұрақсыздық тән, бұл жанжалды жағдайлардың көптігін түсіндіреді, көбінесе суицидтік әрекеттермен аяқталады. Суицидтік әрекеттерді жасаған жеткіншектердіңкөпшілігі ұсыныстың жоғарылауымен, сондай- ақ белгілі бір ойлау
тәуелсіздігімен, басқалардың пікіріне тәуелділігімен, өз мінез-құлқын кітаптар, фильмдер кейіпкерлерінің бейнесінде құруға деген ұмтылысымен ерекшеленеді.
Суицидтердің мінез-құлқын талдау негізінде суицидтік қауіп- қатерге баратын тұлғаның бірнеше типтерін атауға болады: эмоционалдық, депрессиялық, агрессивті және истерикалық.
Эмоционалдық типке өте эмоционалды мобильділік және көңіл-күйдің тез өзгеруі тән. Депрессиялық типкеөзін-өзі төмен сезіну, ұялшақтық тән.
Агрессивті тип оның әр ұсақ-түйек үшін жарылатындығымен, ұжымда жанжалшыл болуымен сипатталады. Истерикалық тип ерекше әрекеттермен сипатталады. Үнемі назар аударуды қажет етеді, барлық іс- шаралардың орталығында болуға тырысады.
Суицидтің табиғатын неғұрлым толық және терең талдау үшін суицидтік әрекеттердің негізін түсіну өте маңызды. Отандық және шетелдік зерттеулердің көп бөлігі суицидтік мінезқұлықты ынталандыру мәселесіне арналған. Отандық суицидологияда кеңінен таралған классификация В.А.Тихоненко болып табылады, онда автор суицидтік мінез-құлықтың бес жетекші мотивін анықтайды: «шағымдану»,
«наразылық», «аулақ болу», «өзін-өзі жазалау» және «бас тарту».
Айта кету керек, суицидтердің көпшілігінде суицидтік мінез- құлықтың алғашқы кезеңдерінде мотивтердің күресу жағдайы байқалады: бір жағынан, суицидтік мотивтер пайда болады, екінші жағынан, балалар алдындағы міндеттемелер, жақындарына қайғы-қасіретті жеткізгісі келмеу, өлім қорқынышы және басқа да себептер туралы ойлар пайда болады.
Бұған қоса, суицидтің бірден-бір себебі немесе себебі жоқ екенін атап өту керек. Алайда, өзіне-өзі қол жұмсау туралы барлық кеңестерге байыпты қарау керек. Қауіпті сигналдар белгілі бір уақытқа дейін сақталса, оларды ерекше қырағылықпен ескеру қажет. Көмек сұрауға көмекші маман жауап
беруі керек екендігі даусыз. Суицидтік мінез-құлықты ынталандырудың себептері мен мотивация проблемасы суицидтік мінез-құлықтың негізінде жатқан факторлар туралы мәселемен тығыз байланысты. Ғалымдар суицидтік қауіптің жоғарылау факторларын қарастыра отырып, бұған: қолайсыз отбасылық ортаны, психологиялық тұрақсыздықты, жеткіншектің жалғыздығын, жыныстық жетілудегі кедергілерді және жеке басқа тән ұстамсыздықты жатқызады.
