Манипуляция – бұл адамдардың ойларын, сезімдерін немесе іс-әрекеттерін бір мақсатқа жету үшін қасақана түрде өзгерту немесе бағыттау процесі. Бұл процесс әрдайым зияткерлік және эмоционалдық механизмдерге сүйенеді, яғни манипулятордың хабарды жеткізу тәсілі мен контексті оның әсерін анықтайды. Манипуляцияның түрлері көп, олар месседж жіберу тәсіліне, мақсатты аудиторияға және қолданылатын техникаларға байланысты өзгеріп отырады.
Манипуляцияның ең кең таралған түрлері – ақпараттық, психологикалық және әлеуметтік манипуляция. Ақпараттық манипуляцияда сөз, мәтін, көрнекі құралдар, репортаждар немесе әлеуметтік желілер арқылы хабардың мазмұны бұрмаланады, оқиғаның мәні өзгертіледі. Мұндағы мақсаты – адамдардың қабылдауын өзгерту, нақты жағдайды жақсарту немесе жамандау. Психологиялық манипуляция тек ақпаратпен шектелмей, адамның эмоцияларына, сенімдеріне және бағалау жүйесіне әсер етеді. Мысалы, қорқыту, күмән келтіру не нәрсені аса маңызды етіп көрсету арқылы алдау тәсілдері кеңінен таралған. Әлеуметтік манипуляция адамдардың өзара қарым-қатынастарына негізделеді, бұнда әлеуметтік нормалар мен дәстүрлерді пайдалану арқылы жеке немесе топтық мақсаттарға жету көзделеді.
Манипуляцияның механизмдері әрқашан белгілі бір мақсаттарды көздейді. Мысалы, саяси манипуляция қоғамның ағымдағы саяси жағдайларын өзгерту немесе сайлауда жеңіске жету үшін қолданылады. Саяси не әлеуметтік қарама-қайшылықтар арқылы халықтың көңіл-күйін, көзқарастарын өзгертіп, жұртқа белгілі бір бағыт таңуға тырысады. Экономикалық манипуляцияларда кәсіпкерлер немесе ұйымдар өз мүдделерін қорғау мақсатында тұтынушылардың мінез-құлқын күшейтеді.
Классикалық үлгідегі манипуляция техникаларына ашық жабық сұрақтар, гиперболизация, жекелей аудиторияны мишеньге алу жатады. Мысалы, өз пікірімді қабылдамаған жағдайда, «сіз мені түсінбей отырсыз» немесе «барлық адам осылай ойлайды» деген секілді мысалдар арқылы қарсы пікірді төмендету мен өз пікірін күшейту тәсілдері жиі қолданылады. Дәл осындай техникаларды интернетте, әсіресе әлеуметтік желілерде жиі кездестіруге болады. Параметрлер немесе алгоритмдер негізінде алынатын манипуляция құралдары ақпараттық кеңістікті бұзады.
Қазіргі қоғамда манипуляция санының артуы ақпаратты алу мен тарату механизмдерінің жетілуімен тікелей байланысты. Интернеттің, әлеуметтік желілердің белсенділігі арқасында кез келген адам өз пікірін, ойын жариялай алады. Бұл контекстте ақпарат көзі мен берілу әдісінде жауапкершілік мәселелері өте маңызды. Тексерілмеген ақпараттың таралуы, фейк жаңалықтар қоғам арасында шатасулар мен сенімсіздік тудырады. Сосын, адамдар арасында қорқыныш, бейсаналық шектеулер мен белгісіздік сезімі пайда болады.
Медиа сауаттылық әсіресе бүгінгі күні маңызды рөл атқарады. Халықтың ақпараттық грамоталылығы мен сыни көзқарасын дамыту манипуляцияға қарсы тұрудың тиімді әдістерінің бірі болып табылады. Осыған орай, азаматтардың ақпаратты тексеру, фейк жаңалықтарды анықтау және сенімді дерек көздерін табу дағдыларын меңгеруі тиіс. Мектептер мен жоғары оқу орындарында медиа сауаттылықты дамыту бағдарламалары енгізу қажет, өйткені жастардың болашағы еліміздің ақпараттық деңгейімен тығыз байланысты.
Сонымен қатар, заңнамалық бастамалар да манипуляцияны шектеу мен қарсы тұруда маңызды рөл атқарады. Мақсатты түрде ақпаратты бұрмалауды тоқтату және азаматтардың құқықтарын қорғау үшін мемлекет тарапынан заңдар қабылдануы тиіс. Ақпарат алаңының шекарасында манипуляция тұрғысынан қолданылады. Олардың арасында фейк жаңалықтармен күресу, ақпараттың ашықтығын қамтамасыз ету, және адамдардың деректерін қорғау заңдары бар.
Осылайша, манипуляция ғана емес, сонымен қатар оған қарсы тұру механизмдері де қоғамның белсенді қатысуын талап етеді. Жекелеген азаматтар, қоғамдық ұйымдар, білім беру мекемелері мен мемлекеттік құрылымдар бірлесіп әрекет етіп, манипуляцияның зиянды әсерлерінен қорғану шараларын қолға алуы қажет. Халықтың ақпараттық сана-сезімін қалыптастыру арқылы ғана, қазіргі заманғы қоғамның алдында тұрған манипуляция мәселелерін тиімді шеше аламыз.
Білім беру бағдарламаларын әзірлеу
Білім беру бағдарламаларын әзірлеу барысында халықтың бұқаралық санасына манипуляцияның алдын алу мәселесі ерекше маңызды. Бұл бағытта білім беру жүйесінің рөлі зор. Біріншіден, қоғамды ақпараттық қауіпсіздікке қатысты сауаттандыру – білім берудің негізгі міндеттерінің бірі. Білім беру бағдарламалары жастар мен ересектерге ақпаратты сыни тұрғыдан бағалау, манипуляцияларға қарсы тұру дағдыларын дамытуға бағытталуы қажет.
Білім беру жүйесінде медиа сауаттылықты арттыру – бұқаралық ақпарат құралдарында қабылданатын ақпаратты түсіну мен саралау қабілетін қалыптастыру. Осындай дағдыларды дамыту жастардың мейлінше сыни көзқараспен ақпаратты қабылдауына мүмкіндік береді. Бұл ерекшелік манипуляция тәсілдерін ұғынуға, олардан зардап шекпеуге көмектеседі.
Сондай-ақ, оқу бағдарламаларына арнайы модульдерді енгізу арқылы осы салада білім беруді ынталандыру қажет. Мысалы, мектептер мен жоғары оқу орындарында «Ақпараттық сауаттылық» курсын енгізу өте маңызды. Бұл курс аясында студенттер мен оқушыларды ақпарат көздерін бағалау, шындықты тексеру тәсілдері, жалған ақпаратты анықтау принциптерімен таныстыру қажет.
Интерактивті оқу әдістерін қолдана отырып, қатысушылар ақпараттық манипуляциялардың нақты мысалдарымен жұмыс істей алады. Бұл әдіс білім алушылардың логикалық ойлау қабілетін, сыни тұрғыдан бағалау дағдыларын дамытуға мүмкіндік береді. Оқушылар әр түрлі ақпараттық материалдармен танысып, оларды талдаудың негіздерімен таныса отырып, манипуляцияға қарсы тұруды үйренеді.
Деректер мен фактілерді салыстыру, контекстің маңыздылығын түсіну, көздерді тексеру – бұл білім беру барысында қалыптастыру қажетті дағдылар. Білім берушілер мен оқытушылар тиісті оқу құралдарын даярлауда, бұл құралдардың өзектілігі мен пайдаланылуы жайлы түсінік қалыптастыруда белсенді рөл атқаруы тиіс.
Оқушылар мен студенттер үшін ақпараттың қауіпсіздігі мен манипуляцияға қарсы тұруға бағытталған тренингтер мен семинарларды ұйымдастыру тиімді шаралардың бірі. Мұндай шараларда практикалық тапсырмалар мен рөлдік ойындарды қолдана отырып, білім алушылардың тәжірибелік дағдыларын жетілдіруге мүмкіндік туады. Барынша шынайы ақпараттық кеңістікті модельдеу арқылы жастар манипуляцияны анықтау дағдыларын жетілдіреді.
Бұдан басқа, білім беру бағдарламаларына азаматтық білімнің элементтерін енгізу де маңызды. Азаматтық білім жастарға қоғамдағы ақпараттық манипуляцияны түсінуге, құқықтарын қорғауға және белсенді азаматтық позицияны ұстануға мүмкіндік береді. Осындай білім беру Қазақстан қоғамында болашақта медиа сауаттылықтың жоғары деңгейін қалыптастыруға үлес қосады.
Елімізде медиасауаттылықты кеңінен насихаттау үшін көп деңгейлі білім беру бағдарламалары арасындағы серіктестікті дамыту қажет. Мемлекеттік органдар, Үкіметтік емес ұйымдар және оқу орындары арасында тиімді байланыс арқылы ортақ жобаларды жүзеге асыру мүмкіндігі артады. Ал, бұл жастар мен қоғамның ақпараттық манипуляцияларға қарсы тұруын күшейтеді.
Білім беру бағдарламаларын әзірлеу табиғи түрде жаңалықтарға, технологиялық өзгерістерге сай болуы тиіс. Ақпараттық технологиялардың дамуы білім беру процесінде оқытудың жаңа тәсілдерін талап етеді. Мұнда онлайн платформалар, мобильді қосымшалар және әлеуметтік желілерді пайдалану арқылы білім алушыларға ақпаратты тиімді жеткізу, манипуляцияларды жоюға мүмкіндік беретін білім ұсыну керек.
Мұндай білім беру бағдарламаларын әзірлеу процесіне тәжірибелі мамандарды тарту, халықаралық тәжірибелерді зерттеу маңызды. Әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, еліміздің білім беру мекемелері үшін ақпараттық манипуляцияларға қарсы тұруға бағытталған тиімді оқу материалдарын жасаудың жолдарын қарастыру қажет.
Осылайша, халықтың бұқаралық санасына манипуляцияға қарсы тұру үшін білім беру бағдарламаларын әзірлеу ауқымды жұмыстарды талап етеді. Білім беру ұйымдарының бұл бағытта белсенділігі, сапалы оқу бағдарламаларының жүзеге асуы, жастардың медиа сауаттылығын арттырып, қоғамның ақпараттық мәдениетін көтеретін болады.
