Бұқаралық сана мен оның иллюзиялары жайлы шетелдік материал Х.Арент, А.Камю, Х.Ортега-и-Гассет, Э.Фромм, А.Леви-Брюль, Э.Дюркгейм, К.Леви-Стросс сияқты ойшылдардың еңбектерінде қамтылған. Ресей ғалымы В.Рыбин иллюзия нақты адам тарапынан қабылдау мүмкіндігінің шектеулі болуы себепті нақты орын алған жағдайды көрсетудің тарихи қажет нысаны екенін, сондықтан бұқаралық сана көбінесе иллюзиялық санаға жататынын, бұқаралық иллюзиялық сана орын алған жағдайды үстірт және бір жақты қабылдайтынын айтады. Мысалы, соңғы 25 жылда Еуразия «жақсы өмір» жайлы үміт пен иллюзияның бір түрінен екінші түріне ауысты. Алғашқыда олар жақсартылған социализмге («қайта құру») үміт артты, бірақ ол тауар тапшылығы мен одақтың ыдырауына алып келді. Одан соң нарық пен құқықтық мемлекеттілікті армандады, бірақ оның орнына инфляция мен қылмыстық бейберекетсіздіктерге душар болды. Аз ғана уақыт бұрын әкімшіл-әміршіл жүйені жойып, еркін нарыққа жол берсек, еркін нарықтық қатынастар біздің экономикалық дамуға қол жеткізуімізге жол ашатындығына сенетін едік. Ал одан бұрынырақта одан бөлек сағымға ілескен иллюзия болған, оған сәйкес марксистік заңдарға сәйкес экономиканың дамуы нәтижесінде бір ұрпақтың өмір сүру кезеңі ішінде коммунизмге қол жеткізуге болатындығына адамдар сенген еді. Бүгінде келесі бір тарихи кереметтің орын алмайтындығы баршаға аян. Қаншама иллюзия мен үміттің ақталмағандығынан кейін адамдарда көңілі қалушылық, сенбеушілік, апатиялық көңіл күйдің орын алуы заңды. Санаға енгізілетін иллюзиялар уақыт өте келе өздігінен жоғалып кетеді, бірақ уақытында өз орнымен жаңа иллюзияларды ендіру арқылы билік халықтың санасы мен жүріс-тұрысын өте жетімді түрде басқарып отырады. Экономикалық, саяси және рухани манипуляциялар адамдардың санасын өзгерістерге ұшырата алады, тек әлеуметтік манипуляцияларға халықтың ділі оңайлықпен беріле қоймайды.
Р.Әбсаттаров, Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Магистратура және PhD докторантура институтының саясаттану және әлеуметтік-философиялық пәндер кафедрасының меңгерушісі, философия ғылымдарының докторы, профессор.
