Қазіргі таңда қаржылық сауаттылық кез келген табысты адам үшін міндетті қажеттілікке айналды. Сәнді журналдар да, блогерлер мен тележүргізушілер де бюджет қалыптастыруды, акция сатып алуды, криптовалюта мен жылжымайтын мүлікке қаржы құюды жарыса насихаттауда. Әлбетте, бұл саладағы білім мен біліктіліктің пайдасы да, маңызы да зор. Алайда, «табысқа жетеміз», «дамимыз» деп жүріп, ең маңызды дүние – қаржылық қызығушылықтарымызды алаяқтардан қорғауды ұмытып кетеміз.
Миллионерлер клубы
2011 жылы Көкшетау қаласы Бахыт Адилова құрған «Миллионерлер клубы» атты қаржы пирамидасының куәсы болды. Өз жұмысын жеке кәсіпкер ретінде бастаған ол кейіннен Маржан Мұқанованың атына «КазРосИнвестпроект» ЖШС ашты. Үш ай бойы лицензиясыз жұмыс істеген аталмыш ұйым әрбір тұтынушысын жобаға салған 100 мың теңгесі жақын арада үш еселеніп қайтатынына сендірді. Алайда, қазіргі таңда бұл фирманың есепшоттары бұғатталып, үйіп-төгіп берген уәделері күлге айналған. Алаяқтардың әрекетінен келген шығын мөлшері 603 миллион теңгеден асады, деп жазады orda.kz-ке сілтеме жасаған 4tagan.kz ақпараттық агенттігі.
Қазақстанда соңғы үш жылдың ішінде қаржы пирамидасы болуы мүмкін деген 180 компания анықталған. Алаяқтық әрекеттердің салдарынан болған жалпы шығын көлемі 8,3 миллиард теңгеден (шамамен, 19 миллион доллар) асады.
Көптеген пирамидалар ББҚ сатуды, акция мен облигацияларға қаржы салуды бүркеніп, өз әрекеттерін жүзеге асырады; микронесиелік ұйым ретінде құрылады. Алаяқтар көбінесе күмәнді бинарлық жүйелер мен сан алуан инвестициялық қорларды ұсыну арқылы адамдарды «тұтынушылық ұйымдарға» тартады. «Клубқа» мүше болуы үшін ұйым бекіткен ең төменгі соманы төлеу керек немесе белгілі бір сомаға сол компанияның өнімін сатып алуы міндеттеледі. Инвестициялық соманың уәде етілген пайызы өте жоғары, салымшылардың пікірінше, пайыздық көрсеткіші төмен банктерге сенгенше, х-соманы осындай «клубтарға» салып, табысты 3 есе арттырып алған әлдеқайда тиімді-мыс. Зор табысқа жетуді ойлайтын олар мұндай ұйымдардың заңды-заңсыз екендігіне бас қатырмайды. Қарсылықпен жұмыс істеуге үйренген спикерлері кез келген сұраққа жауап береді, тіпті «ресми» құжаттары мен сертификаттарын да көрсетеді.
Мұндай жүйелер міндетті түрде күйреуге ұшырайды және жалпы қаржы жүйесіне деген сенімге нұқсан келтіреді. Қаржы пирамидалары көп мемлекеттерде заңсыз болып саналады. ҚР ҚК 177-1 бабына сәйкес Қазақстанда да бұл жүйеге тыйым салынған.
MLM
MLM (Multi-Level Marketing) көпдеңгейлі немесе желілік маркетинг, бұл – комиссиялық негізде жұмыс істейтін тәуелсіз дистрибьюторлар немесе серіктестер желісі арқылы өнім сатуға, я қызмет көрсетуге негізделген бизнес моделі. Дистрибьюторлар жаңа серіктестерді тарту арқылы өзі сатқан өнімнен де, серіктестері сатқан өнімнен де пайда тауып отырады.
MLM-ның негізгі ұстанымдары:
● Көпдеңгейлі пайда: Қатысушылар өз өнімдерін сатудан ғана емес, дистрибьюторлары сатқан өнімнен де комиссия алады.
● Жаңа серіктестер тарту: Қатысушылар өз желісін ұлғайтып, табыс табу мүмкіндіктерін арттыру үшін жаңа серіктестерді жұмысқа алуға тырысады.
● Пирамидалық құрылым: Қатысушылар желісі жоғарыдағы серіктестер көбірек пайда табатын пирамидаға ұқсас иерархиялық құрылым қалыптастырады.
MLM-ға қатысты адамдар арасында түрлі пікірлер қалыптасқан: кейбіреуі оған жылдам табыс табуға мүмкіндік беретін тамаша бизнес моделі ретінде қараса, басқалары оны даулы мәселе санайды, тіпті, «қаржы пирамидасы» дейтіндер де бар. MLM саласын таңдауда құндылық пен артықшылықты түсіну үшін компанияны және оның өнімдерін мұқият зерттеу өте маңызды.
AARP Қорының зерттеуіне сүйенсек, желілік маркетинг (MLM) серіктестерінің 44%-ы бір жылдан соң, бұл саладан кетеді екен. Тейлор зерттеулерінің нәтижесі де осыған саяды. Алайда, ол адамдардың кету себептерін егжей-тегжейлі зерттеп, пайыздық көрсеткіштермен толықтырған:
● MLM өкілдерінің 50%-ға жуығы алғашқы жылы кетеді.
● 90%-ға жуығы бес жылдың ішінде кетеді.
● Он жылға жуық қалатындар – көбінесе, жоғарыда қалып қойғандар немесе межеге жетуге аз қалғандар. Бұл кезде қатысушылардың 95%-ы аталмыш саладан кетіп қалады екен.
Бұл мәліметтер желілік маркетинг қатысушаларының аталмыш салада көп тұрақтамайтынын, тек санаулылары ғана ұзақ мерзімге қалатынын көрсетеді. MLM-нің табысты екенін көріп, желілік маркетингке ұқсас иерархиялық жүйеге негізделген қаржы пирамидалары пайда болды. Десек те, қаржы пирамидасы мен MLM — екеуі екі түрлі модель, бірақ, ұқсас элементтерінің кесірінен адамдар арасында шатасу көп. Олардың басты айырмашылықтары:
Заңдылық
● Қаржы пирамидасы заңсыз және алаяқтыққа құрылған. Мұндай ұйымдарға қатысу ҚР ҚК (177-1 б.) сәйкес заң алдында жауапқа тартылуыңызға себепші болуы мүмкін.
● MLM —Қазақстан Республикасында (12 б., 4 п.) заңды бизнес-форма болып табылады. Тек компания мемлекетте бекітілген тәртіп пен ережеге сай жұмыс істеуі тиіс, яғни әрбір өнімнің лицензиясы, сертификаты болуы шарт.
Тұрақтылық
● Қаржы пирамидалары тұрақсыз болғандықтан, ұзаққа бармайды. Сатылымнан табыс таппаған соң, олар ерте ме, кеш пе жабылады. Өйткені, шынайы сатылым жоқ, жаңа салымшылардың ақшасы бұрынғы серіктестердің пайызын төлеуге жұмсалады. Соңында, жаңа салымшылар саны азайып, желінің басқа қатысушыларына пайыз төлеу мүмкіндігі жойылады.
● Егер компанияның өнімі немесе қызметі сұранысқа ие, ал өтемақы жоспары тұрақты болса, заңды MLM ұзақ уақыт жұмыс істеуі мүмкін. Мұндағы пайда шынайы сатылымнан түседі, өнім неғұрлым көп сатылса, компания мен оның дистрибьюторлары соғұрлым табысты болады.
Табыс
● Қаржы пирамидасында өнім сатуға, я қызмет көрсетуге емес, жаңа серіктестер тартуға басымдылық беріледі. Жаңа адам шақырушылар жиі ынталандырылып, әрбір жаңа серіктес үшін қосымша комиссия уәде етіледі. Қатысушылардың көбі қаражатынан айырылып жатса да, жоғарғы қатардағылар қомақты табыс тауып отырады.
● MLM қатысушыларының негізгі табысы тауар сатудан немесе қызмет көрсетуден түскен шынайы сатылымға, өздері шақырған серіктестердің сатылымынан түскен комиссияға байланысты. MLM саласында табысқа жету үшін қатысушының талпынысы мен компания өнімін сата білу қабілетінің болуы өте маңызды.
Жарнама
● Адамдарды қаржы пирамидасына кіруге қалай көндіруге болады? Қомақты табыс уәде етсеңіз болды. Жаңа серіктестер үшін: х-соманы төлеп, 5 адам алып келесің, олардың әрқайсысы х-соманы төлеп, тағы да 5 адамнан әкеледі, солай жалғаса бермек. Басқа адамдардың салым салуының арқасында сенің де табысың артып отырады.
● MLM-де өнімге, оның сапасы мен бірегей құрамына баса мән беріледі. Ең бастысы – өнім сату болып табылады, сол арқылы желілік құрылым қалыптасады. Адам бір қатысушының артынан жазылса, ары қарай сатуы керек болатын өнімді өзі сатып алуда арнайы жеңілдіктерге ие болады.
Қаржы пирамидасы мен MLM арасындағы басты айырмашылық: қаржы пирамидасы қатысушыларды «жаңа адам шақыру арқылы мол табысқа кенелесіз» деп алдайды, ал заңды MLM шынайы өнім сату немесе қызмет көрсету арқылы табыс табуға мүмкіндік береді.
