Алаяқтық дегеніміз – бұрынғы заманнан бері адамзат баласымен бірге жасап келе жатқан қылмыстардың түрі. Ол қоғамның жағдайына байланысты түрленіп, дамып, жаңа сипатта көрініс беріп жатады. Алаяқтықтың бүгінгі таңдағы жаңа бір сипаты – ақпараттық технологиялардың дамуына байланысты өмірге келген интернет-алаяқтық болып отыр және оның түрлері де күн өткен сайын кең таралып, көбейіп келеді.
Алаяқтық қылмысы әртүрлді тәсілдермен жасалады. Алдау немесе сенімді теріс пайдалану зиян келтірудің тәсілдеріне мыналар жатады: Құмар ойындарын ойнағанда әртүрлі айла қолдану, жасанды асыл бұйымдарды сату, өздерін құқық қорғау органдарының қызметкерлері немесе банк, мұғалім тағы басқа салада жұмыс істейтін қызметкер ретінде таныстыру жолымен әрекеттер жасау, банктік несиелерді жалған құжаттар жасау арқылы алу, тұрғын үйлерді сату, айырбастау үшін жалған құжаттар жасау үшін, банкоматтан ақша немесе сауда кәсіпорындарынан тауарлар алу үшін біреудің немесе қолдан жасалған карточкаларды пайдалану, мемлекеттік мүлікті жалған құжат арқылы несиеге алу немесе қалған қарызды төлеуден жалтару және тағы басқалар.
Ақпараттық жүйені пайдаланып, алдау, арбау арқылы ақшалы болудың ең көп таралған жері – сауда-саттық маңы. Әсіресе сұранысқа ие Instagram әлеуметтік желісінде кімнің ақ, кімнің арам екенін ажырату өте қиын. Кез келген адамның арзанға алып, сатқысы келетіні түсінікті. Адамдар ауызша берілген кепілген сеніп, бейтаныс адамдарға жеке және банк мәліметтерін таратып, түрлі мәмілелерге отыруға даяр болады, ал алаяқтар болса бұл жағдайларды өз пайдаларына асырады.
Қазіргі таңда оңай жолмен олжалы болғысы келетіндер талай адамның санын соқтырды. Елде жұмыссыздық, қаржылық дағдарыс жайлаған шақта қаржылық пирамидалар қаптап кеткені даусыз. Бірақ қазір соншалықты қысылтаяң кез емес. Іздесең екі қолға бір күрек табылатын заман. Сонда да көптеген адамдардың қаржылық пирамидалардың қармағына түсуіне не себеп, не түрткі? Қалың көпшілік жеңіл жолмен ақша табуға әуес пе деген ойда қаласың. Кез келген қаржылық пирамиданың мақсаты – жұртшылықты байлыққа кенелту емес, өзгенің есебінен өздерінің қалтасын қалыңдату. Олардың адамдарды арбаудың небір айласын меңгергенін күнделікті естіп те, оқып та жүрміз. Осы пирамиданың іс әрекеті қаншалық қауіпті екенін құзырлы органдар айтып ақ келеді. Десек те осы алдамшы жүйеге алданатындар қатары сиремей тұр. Сақтансаң сақтармын деген, тек сақтық қана, ақшаңызды алаяқтың қолына ұстаудан аман алып қалатынын ұмытпауымыз қажет.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 190-бабында көрсетілген қылмыстық құқық бұзушылық бойынша алаяқтықтың заңнамалық анықтамаларын талдау заңнамада басқа адамдардың мүлкін заңсыз иемденудің алаяқтық тәсілдерінің мазмұнын ашпайтын неғұрлым қысқа анықтама берілетіндігін көрсетеді.
Алаяқтық, яғни алдау немесе сенімге қиянат жасау арқылы бөтеннің мүлкін ұрлау немесе бөтеннің мүлкіне құқық алу.
Алаяқтықтың біліктілік белгілері ретінде мыналарды бөліп көрсету керек:
- әлеуметтік қажет деп танылған қажетті заттарға, тұрғын үйге және басқа мүлікке алаяқтық қол сұғу; -оған билік ету құқығын жалған беру арқылы жылжымалы немесе жылжымайтын затты басқа тұлғаға иеліктен шығару, ауыртпалық салу немесе жалға беру;
- сот процесінде алаяқтық немесе басқа алдау арқылы алаяқтық жасау;
- рұқсат етілмеген чектерді, борыштық міндеттемелерді, вексельдерді немесе жалған айырбастау мәмілелерін пайдалана отырып, алаяқтық әрекеттер; -басқа адамды пайдалану, кез-келген актілерді, құжаттарды, хаттамаларды, кез-келген түрдегі қоғамдық немесе ресми құжаттарды ұрлау немесе бүлдіру арқылы алаяқтық жасау;
- көркем, тарихи, мәдени немесе ғылыми игілікке жататын заттарға қатысты алаяқтық;
- жәбірленушіге және оның отбасына айтарлықтай зиян келтірген алаяқтық жасау;
- қылмыскер мен жәбірленуші арасындағы жеке қарым-қатынасты қолдана отырып немесе оның коммерциялық немесе кәсіби сенімін қолдана отырып алаяқтық әрекеттер; -жылжымалы немесе жылжымайтын затты оған қандай да бір ауыртпалықтың болуын жасыру арқылы билік ету не затты міндеттемелерден бос ретінде иеліктен шығару, ауыртпалық салу немесе сатып алушыға бергенге дейін қайтадан иеліктен шығару;
- басқа адамға зиян келтіретін жалған мәміле жасау.
Қазіргі жағдайда мемлекеттен тиісті шаралар қабылдауды талап ететін алаяқтықтың жаңа схемалары үнемі ойлап табылуда.
Компьютерлік технологиялар мен желілік технологияларды кеңінен енгізу нәтижесінде компьютерлік техниканың техникалық құралдарын қолдана отырып, алаяқтық шабуылдардың үлесі артып келеді. Мұндай әрекеттердің үлкен зияндылығына, қол сұғушылықтың қосымша объектісінің болуына, тергеу мен ашудың қиындықтарына байланысты қауіптілігінің артуы заң шығарушының тиісті жауап беруін талап етеді. Оның оңтайлы нысаны алаяқтық үшін жауапкершілік туралы мақалада компьютерлік техниканы қолдана отырып қылмыс жасау сияқты біліктілік белгісінің болуы болуы керек.
Бұл ретте алты жаңа жеке құрам (немесе біліктілік белгілері) бар):
- несиелеу саласындағы алаяқтық;
- өтемақылар, субсидиялар, жәрдемақылар алу кезінде ақша қаражатын немесе өзге де мүлікті ұрлау; жалған банктік картаны пайдаланып алаяқтық; инвестициялық қызметті жүзеге асыру кезіндегі алаяқтық; сақтандыру саласындағы алаяқтық; компьютерлік алаяқтық.
Қылмыстық қудалау органдары мен соттар «кінәлі» тарапынан алдау немесе сенімге қиянат болмауы мүмкін екенін ескермейді, өйткені «жәбірленушінің» іс-әрекетінде еріктілік бар.
Мысалы, «қаржы пирамидаларын» ұйымдастырушылардың іс-әрекеттерін саралау белгілі бір қиындық тудырады. Клиенттермен (жәбірленушілермен) мәмілелер жасасу кезінде олар бұрынғы салымшыларға ақша төлеу пирамиданың кейінгі клиенттерінің ақшасы есебінен жүргізілетінін жасырмайды. Адамдар, ақыр соңында біреу салынған ақшаны алмайтынын біле отырып, оған өз еркімен барады, яғни мұнда «алдау», «сенімге қиянат жасау»ұғымдарының белгілері майланған сияқты.
