Қаржы пирамидалары – бұл қазіргі заманғы экономикалық жүйеде кеңінен таралған алаяқтық схемалардың бірі. Олар жаңа қатысушылардың қаржысын пайдаланып, бұрынғы қатысушыларға табыс төлейтін механизмдерге негізделген. Бұл схемалар, әдетте, жоғары табыс, жылдам байыту, мансаптық өсу сияқты уәделермен адамдарды тартуға тырысады. Алайда, шын мәнінде, қаржы пирамидаларының жұмыс істеу механизмі жаңа қатысушылардың қаражатына тәуелді болып табылады, ал ескі қатысушылардың табысы тек жаңа инвесторлардың келуімен қамтамасыз етіледі.
Қаржы пирамидаларының белгілері мен олардың жұмыс істеу механизмін түсіну, азаматтардың алаяқтық схемалардан қорғануына және қаржылық сауаттылықтарын арттыруына мүмкіндік береді. Бұл тақырыптың өзектілігі қазіргі қоғамда қаржы пирамидаларының белсенділігімен байланысты. Көптеген адамдар, әсіресе қаржылық сауаттылығы төмен азаматтар, осындай схемалардың құрбанына айналуда. Сондықтан, қаржы пирамидаларының белгілерін анықтау, оларды тану және алаяқтықтан қорғау шараларын зерттеу – бүгінгі күннің маңызды мәселелерінің бірі.
Қаржы пирамидаларының түсінігі мен тарихы
Қаржы пирамидаларының ұғымы экономикалық және әлеуметтік салаларда кеңінен таралған терминдердің бірі. Олар жиі адамдарды алдау мен қаржылық жағынан зиян шегуге әкеп соқтыратын қаржылық схема түрлері ретінде анықталады. Мұндай схемалардың негізі – жоғары табысқа уәде беру арқылы халықтың жинақ қаражаттарын жинап, жаңадан келген қатысушылардың соның есебінен экономикалық ынталандыруына негізделеді.
Қаржы пирамидаларының тарихы тереңнен басталады. Батыс елдерінде XIX ғасырдың ортасында алғашқы белгілері көрсетілсе, Қазақстанда бұл құбылыс 1990-жылдарының басында кеңінен танымал бола бастады. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде елімізде қаржы жүйесінің реттелмеуі, жаңа нарықтық қатынастардың қалыптасуы адамдар арасында қаржылық сауаттылықтың төмендігімен ұласып, қаржы пирамидаларына жол ашты. Мысалы, 1994 жылы «МММ» қаржы пирамидасы үлкен көлемде қоғамның назарын аударып, мыңдаған адамдардың қаражаттарын жоғалтуына себеп болды.
Пирамиданың жұмыс істеу механизмі келесідей: жаңа табыс әкелген қатысушылардан жиналған ақшалар, алғашқы қаржы салушыларға төленеді. Бұл схеманың өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден, кірістің кепілдігі мен табыс деңгейінің жоғарылығы жаңа үлескерлерді тартуда маңызды рөл атқарады. Екіншіден, пирамиданың өмір сүру ұзақтығы жаңа қатысушылардың санына тікелей байланысты. Яғни, неғұрлым көп адам тартылса, соғұрлым пирамиданың жұмысы ұзақталады. Алайда, соңғы қатысушыларға қаражат жетпей қалған кезде, жүйе collaps болып, көпшілік зиян шегеді.
Экономикалық зерттеулер көрсеткендей, қаржы пирамидалары көбінесе тоқырау немесе экономикалық дағдарыс кезеңінде белсенді түрде proliferata болады. Адамдар жедел табыс табуға ұмтылады, алайда, проблемалық жағдайларда қаржы пирамидаларының белгілері кеңейіп, халық арасында жаппай көлеңкелі схемаларға қызығушылық туғызады.
Отбасылық бюджетті басқара алмайтын немесе көп кредит алған адамдар қаржы қиындықтарын шешу үшін осындай схемаларға жүгінуге мәжбүр болады. Бұл жерде білімнің болмауы, қаржылық сауаттылықтың аздығы қаражаттың жоғалу қаупін арттырады. Адамдардың қаржы мәселелерін шешуге қажетті біліммен қамтамасыз етілмеген жағдайда, қаржы пирамидаларының белгілері халық арасында бірінші кезекте орын алады.
Психологиялық аспектілер де қаржы пирамидаларының жұмысын қамтамасыз етеді. Адамдардың бірігуі, ортақ мүддеде бірлесе әрекет етуі, топтық қысымы – осы факторлар қаржы пирамидаларына тартудың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Адамдар көбіне өз әдістерінің қауіпсіздігі жөнінде айтып, жаңа қатысушыларды алдап, уақытылы табыс алу мүмкіндігіне сендіріп отырады.
Сонымен қатар, қаржы пирамидаларын анықтау қиын. Көпшілік үшін олардың белгілері кейде жіңішке сызықты ашады. Сонымен қатар, пирамидалардың жарнамасында көрсетілетін статистикалық деректер мен екіұштылық, әсіресе жаңа қатысушылардың назарын аударады. Будырушылар мен алаяқтар, өздерінің схемаларын насихаттау үшін жоғары алынатын табыс пен керемет жеңілдіктерді алыстан бақылап, адамдардың сенімін алдап тұрғызады.
Назар аударуды қажет ететін тағы бір мәселе – ақпараттық орта. Дәстүрлі және әлеуметтік медиа кеңінен бара жатқан қаржы пирамидаларының белсенді жарнамалық платформасы ретінде қызмет етеді. Халық арасында ақпараттың нақты емес, тек жарнамалық мәліметтің берілуі, насихатталған жобалардың әлеуеті мен тәуекелдері туралы стилдер болуы адамдарды соның ішінде жастарды айтарлықтай адастырады.
Кем дегенде, қаржы пирамидаларының белгілері қоғамда жаппай алаяқтықтың белең алуына тосқауыл қоюдың міндетті шараларын қалыптастыру қажеттілігін көрсетеді. Білім мен ақпаратты тарату, халықтың қаржылық сауатын арттыру – жүйені құрастыруда негізгі рөл атқарады. Мүмкіндігінше бұндай схемалармен шайқасу үшін мемлекет, қоғамдық ұйымдар мен білім ошақтарының бірлесіп жұмыс істеуі қажет. Адамдардың өздерін қорғауға мүмкіндіктері болуы үшін қоғамдағы теріс құбылыстармен күресудің кешенді шараларын жүзеге асыру ерекше маңызға ие.
