Қосылған құн салығына (ҚҚС) қатысты халық арасында әлі де сұрақ көп. Бұл мәселені сан-саққа жүгіртудің қажеті жоқ, байыппен қарап, кәсіби мамандар жан-жақты түсіндіріп бергені жөн. Осы орайда Ұлттық экономика министрлігі Салық және кеден саясаты департаментінің директоры Ерлан Сағынаевқа бірқатар сұрақ қойдық.
– Ел арасында ҚҚС-ға қатысты сауал аз емес. Түйіні мынаған саяды: Бюджеттегі тапшылықты қысқарту үшін Үкімет мемлекеттік шығындарды азайтудың орнына ҚҚС мөлшерлемесін көтеруге неге көшті?
– Бүгінде бюджеттік кірістің 70%-ын табыс көздеріміз құрайды, ал қалған 30%-ы қарыздар мен Ұлттық қордан бөлінетін трансферттер есебінен жабылады. Ұлттық қордан бөлінетін кепілдендірілген трансферт бюджет ережелері аясында реттеледі. Жаңа Бюджет кодексі бюджет шығыстарының өсу қарқыны мен кепілдендірілген трансферт мөлшерін қатаң сақтауды міндеттейді. Сондай-ақ дағдарыс, төтенше жағдайлар және Президенттің тапсырмалары бойынша осы ережелерден ауытқыған жағдайда әрекет ету алгоритмі бекітілген.
Ұлттық қордан бөлінетін нысаналы трансферт тек маңызды ұлттық жобаларды қаржыландыруға бағытталады. Бұл қаражаттан ел экономикасына нақты пайда әкелетін, жаңа жұмыс орындары мен салық түсімдерін көбейтетін жобаларға ғана қаржы бөлінеді. Бюджеттің ағымдағы шығындарын осы қаражатпен жабуға тыйым салынған. Қазіргі уақытта бюджет тапшылығы жалпы шығыстардың шамамен 30%-ын құрайды. Бұл мәселені шешу үшін жүйелі шаралар қажет, соның ішінде институционалдық және құрылымдық реформалар жүргізілуге тиіс.
– Бюджеттің бүйірін қампайтқанмен, бұл қаржы дұрыс игерілмей қалса қайтеміз? Оған кепілдік болар қандай шаралар қабылданып жатыр?
– Экономиканы жаңғырту мен әртараптандыру үшін бірқатар құжат қабылданды, олардың қатарында либерализациялау жөніндегі Жарлық, Ұлттық даму жоспары және Ұлттық инфрақұрылымдық жоспар бар. Осы құжаттар негізінде реформалар бірнеше бағыт бойынша жүзеге асырылады. Алғашқысы, инвестициялық саясатты дамыту. Оның мақсаты – инвестициялық ахуалды жақсарту арқылы капитал ағынын арттыру. Инвесторларға арналған рәсімдер жеңілдетіліп, жеделдетіледі. Кедендік және салықтық жеңілдіктер беру кезінде сараланған тәсіл енгізіледі. Белгілі бір көлемдегі инвестиция құйған жағдайда, салық заңнамасының тұрақтылығына кепілдік беретін Инвестициялық міндеттемелер туралы келісім жасау мүмкіндігі ұсынылады. Негізгі капиталға салынған инвестициялар мен еңбек өнімділігі артқан сайын, жоғары және орташа деңгейдегі өңделген өнімдердің өндірісі ұлғаяды. Екіншісі, кәсіпкерлікті дамыту. Мемлекеттік реттеу талаптары қайта қаралып, 10 мыңнан астам талап жойылды. Мемлекет меншігіндегі кәсіпорындарды жекешелендіру арқылы бизнестің үлесін арттыру көзделген. Квазимемлекеттік сектордың мемлекеттік сатып алуларға қатысуы шектеледі, бұл нарықтағы бәсекелестікті күшейтіп, тауар нарығының тиімді жұмыс істеуіне ықпал етеді. Осы өзгерістердің арқасында кәсіпкерлер өз ісін кеңейтуге және дамытуға ынталанады. Үшіншісі, банктік секторды дамыту және либерализациялау. Шетелдік банктердің еншілес ұйымдары мен филиалдарын ашу шарттары жеңілдетіледі.
– 2020 жылдан бері ҚҚС мөлшерлемесін арттыруға бизнес пен қоғам тарапынан наразылық оқтын-оқтын айтылып келеді. Қазір де қызу талқыланып жатыр. Мемлекет басшысы бұл мәселені кәсіби сарапшылар талдап, таразылап беруге тиіс екенін айтты. Бизнес өкілдерінің, қарапайым халықтың пікірі, сын-ескертпесі ескеріліп жатыр ма? Жалпы, бұл бағытта нендей өзгеріс бар?
– Қазіргі салық реформасы мемлекет, бизнес және халық мүдделерінің тепе-теңдігін сақтауды көздейді. Осыған байланысты ҚҚС мөлшерлемесінің өсуі, ҚҚС бойынша есепке қою шегінің төмендеуі, кейбір экономикалық қызмет түрлерін бөлшек салықтан жеңілдетілген декларация негізіндегі арнайы салық режіміне және жалпыға ортақ салық салу режіміне көшіру шаралары ұсынылып отыр. Бұл өзгерістер бюджетке қосымша 7 трлн теңге көлемінде ҚҚС түсімін береді. Сонымен қатар 2028 жылға дейін бизнестің салықтық жүктемесі 8%-ға азаяды. Бұл әлеуметтік салықтың белгілі бір бөлігін бюджеттен өтеп беру есебінен жүзеге асырылады (қосымша түсімдер есебінен 2 трлн теңге өтелмек).
Қорыта айтқанда, бұл реформа фискалдық саясаттың теңгерімділігін сақтау, ҚҚС-ның жанама салық ретіндегі бастапқы мәнін қайтару, бюджеттің кіріс бөлігін нығайту, салық ауыртпалығын тұтыну, жалақы, пайда арасында әділ бөлу қажеттілігінен туындап отыр.
– Мысалы, экспорттаушылар бюджеттен ҚҚС қайтарымын алады. Ол өссе, бюджеттен қайтарылатын қаражат мөлшері артады. Мұның логикасы қандай?
– Егер ҚҚС қайтарымы көбейсе, бұл салықтың бюджетке көптеп түсетінін білдіреді. Ішкі тұтыну жоғары мөлшерлеме бойынша салықтандырылатын болады, ал экспорттық операциялар (0% мөлшерлемемен салық салынатын) бұрынғы жүйеде қалады. Осылайша, мөлшерлеменің артуы ел ішіндегі салықтық түсімдерді көбейтіп, экспорттаушыларға қайтарымды өтеуге мүмкіндік береді.
– ҚҚС мөлшерлемесін арттыру халықтың жоғары қарыздық жүктемесі жағдайында инфляцияға әкеледі. Халық пен бизнестің қарыздық ауыртпалығы, сондай-ақ несие беру жүйесінің аз ғана банктер арасында шоғырлануы қаржылық тұрақтылыққа қауіп төндіреді. Бұл мәселе қалай шешіледі?
– Тауарлар, жұмыстар мен қызметтердің құнына, жылдық инфляция деңгейіне және несие көлемінің артуына әсер етеді, бірақ экономикаға оң ықпалы басым болады. Қазіргі уақытта халықтың несиеге сұранысы жоғары болып отыр, әсіресе тұтынушылық несиелеу қарқынды өсуде. Тұтынушылық несие көлемінің артуына бөліп төлеу бағдарламаларының қолжетімділігі, банк секторында цифрлық шешімдердің кеңінен енгізілуі және несиені мақұлдау мен берудің жеңілдеуі себеп болып отыр. Алайда қаржылық тұрақтылыққа тікелей қауіп төніп тұрған жоқ. 2024 жылы қаржылық реттеуші халықтың шамадан тыс қарызға батуының алдын алу және қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау мақсатында бірқатар реттеуші және заңнамалық шараларды қабылдады. Ұлттық банк пен қаржылық реттеуші банк секторындағы жағдайды тұрақты түрде бақылап отыр.
– Еліміздің мемлекеттік қарызы қанша? Оны қалай қысқарту жоспарланған?
– Мемлекеттік қарыздың тұрақтылығын қамтамасыз ету Үкіметтің тұрақты бақылауында. Қазіргі уақытта белгіленген барлық борыштық көрсеткіштер сақталып отыр. 2024 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша мемлекеттік қарыз 30,5 трлн теңгені немесе ІЖӨ-нің 22,6%-ын құрады. Қарыз көлемі мен оны өтеу шығындарының өсуін тежеу үшін бірқатар шара қабылданып жатыр. Атап айтар болсақ, біріншіден, бюджет тапшылығын кезең-кезеңімен қысқарту – 2025 жылы ІЖӨ-нің 2,7%-нан 2027 жылы 1,9%-ға дейін төмендету. Бұл жаңа қарыз алуды шектеуге және мемлекеттік борыштың өсу қарқынын баяулатуға мүмкіндік береді. Екіншіден, жеке табыс көздерін ұлғайту мақсатында көлеңкелі экономиканы азайту, салықтық және кедендік әкімшілендіруді күшейту. Үшіншіден, несиені негізінен ішкі нарықтан теңгемен алу. Бұл валюталық тәуекелдерді болдырмай, қарызды өтеу шығындарын шектеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар ішкі қор нарығын дамыту арқылы шетелдік инвесторларды тарту, бұл қосымша өтімділікті қамтамасыз етіп, қарыз алу құнын төмендетеді.
Алдағы 5 жылға жасалған болжамға сәйкес, мемлекеттік қарыз қауіпсіз деңгейде, яғни ІЖӨ-нің 25%-дан аспайтын көлемде сақталады. Жалпы, мемлекеттік қарызды басқару саясаты халықаралық тәжірибеге сай келеді. Халықаралық стандарттар бойынша мемлекеттік қарыздың қауіпсіз деңгейі ІЖӨ-нің 50-60%-ынан аспауға тиіс. Елдің қаржылық тұрақтылығы жетекші рейтингтік агенттіктердің жоғары несие рейтингтерімен және тұрақты болжамдарымен расталған. Бұл еліміздің өз борыштық міндеттемелерін орындау қабілетінің сенімді екенін көрсетеді. Халықаралық қаржы ұйымдарының сарапшылары мемлекеттік қарыз деңгейін «төмен» деп бағалап, оның басқарылатын деңгейде екенін және ұзақмерзімді экономикалық өсімге қауіп төндірмейтінін атап өтуде.
– Жаңа Бюджет кодексі не ұсынады?
– Жаңа Кодексте атқарушы органдардың бірінші басшыларының бюджет қаражатын тиімді пайдалануына және бюджет тәртібін сақтауына жауапкершілік күшейтілді. Жауапкершілік түрлері кеңейтілді: енді олардың саны 69 (қолданыстағы Кодексте – 48). Министрлердің, әкімдердің және бюджет бағдарламалары басшыларының жеке жауапкершілігі 15-тен 30 құқық бұзушылық түріне дейін көбейді. Стратегиялық қателіктер үшін жаңа санкциялар енгізілді. Сонымен қатар мақсатты көрсеткіштерді нақты бөлінген бюджетке сәйкес өзгерту тәжірибесі жойылады.
Бұрын даму жоспарлары мен бюджет бағдарламалары бөлінген қаражатқа бейімделетін, бұл мемлекеттік органдарға қойылған міндеттерді орындамағаны үшін жауапкершіліктен жалтаруға мүмкіндік беретін. Енді жоспарланған және нақты орындалған көрсеткіштер арасындағы айырмашылық көрсетілетін болады. Жауапкершілік квазимемлекеттік секторға да таралады. Жаңа Бюджет кодексі жемқорлықпен және жауапсыздықпен күреске тікелей бағытталған. Қатаң бақылау, министрлердің, әкімдердің және мемлекеттік бағдарламалар басшыларының бюджет үдерісінің әр кезеңі үшін жеке жауапкершілігі қаржы басқару жүйесін ашық ете алады. Алайда бұл шаралардың тиімділігі олардың іс жүзінде қаншалықты қатаң қолданылатынына байланысты болмақ.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Елігімай ТӨҢКЕР,
